Áratugurinn 1911 til 1920 - 2

Við tökum eitt skref til viðbótar inn í áratuginn 1911 til 1920 og lítum í kringum okkur. Sumir sjá ekkert nema leiðindi - en aðrir einhverja fróðleiksmola. Sjávarhitinn verður fyrir í þetta sinn.

Hér má sjá 12-mánaðakeðjumeðaltöl sjávarhita í Grímsey (blátt) og í Vestmannaeyjum (rautt). Bláa strikið sem liggur þvert yfir myndina sýnir sjávarhita við Grímsey á árunum 2007 til 2016 og sú rauða meðalsjávarhita sama tímabils í Vestmannaeyjum. 

Sveiflurnar eru miklu stærri (og fleiri) í Grímsey heldur en í Vestmannaeyjum, en á báðum stöðum var sjór mun kaldari en hefur verið síðustu tíu árin. Í Grímsey er farið að gæta einhverrar hlýnunar frá og með síðari hluta árs 1920. Á næstu árum á eftir kom líka býsna stórt þrep í Vestmannaeyjum - ekki alveg skyndilega, það dreifðist á 2 til 3 ár, en eftir það voru köldustu árin hlýrri en þau hlýjustu höfðu verið áður en umskiptin áttu sér stað. Veðurfarsbreytingarnar miklu um og upp úr 1920 urðu því ekki aðeins fyrir norðan landið heldur voru þær líka stórar í sjónum fyrir sunnan land. 

Tveir ferlar eru á þessari mynd. Sá blái sýnir mismun á (loft)hita í Reykjavík og landsmeðalhita (sami ferill og sýndur var í síðasta pistli) - lesist af vinstri kvarða á myndinni. Rauði ferillinn er hins vegar mismunur sjávarhita í Vestmannaeyjum og í Grímsey - lesist af hægri kvarða. 

Bláa lárétta strikið þvert yfir myndina sýnir meðalmun reykjavíkur- og landsmeðalhita árin 2007 til 2016 (1,1 stig). Hér má sjá að þó miklar sveiflur séu þarna frá ári til árs er meðalmunurinn á þessum árum samt á svipuðu róli og nú - engar grundvallarbreytingar hafa orðið. Það er hlýrra í Reykjavík en á landsvísu - ástæður þess voru, og eru, fyrir hendi - og verða trúlega áfram um alla framtíð. Afbrigði geta þó átt sér stað í einstökum mánuðum, jafnvel árum - en varla heilu áratugina. Eins og bent var á í síðasta pistli er röskun hvað mest þegar ís er við Norður- og Austurland. Sé hann mikill dregst landshitinn meira niður á við heldur en reykjavíkurhitinn. Við sjáum þetta vel á ferlinum.

Rauða lárétta strikið sýnir hins vegar meðalmun sjávarhita í Vestmannaeyjum og í Grímsey árin 2007 til 2016. Eðlilegt er að hann sé nokkur - það væri óvænt færi hitinn að vera hærri fyrir norðan heldur en við suðurströndina. Á árunum 2007 til 2016 var meðalmunurinn 3,1 stig (hægri kvarði). En við sjáum þrjú mjög greinileg hámörk, 1911, 1915 og 1917-18. Hafís var við land öll þessi ár. Þá fellur sjávarhiti í Grímsey mjög - mun meira en í Vestmannaeyjum. Mestur varð munurinn 4,6 stig á 12-mánaða tímabili. 

Við eigum til sjávarhitamælingar í Grímsey og Vestmannaeyjum allt aftur á síðustu áratugi 19. aldar. Á þeim tíma má heita regla að sjávarhitamunur stöðvanna vex mjög komi hafís að Grímsey, en þó eru ár um miðjan 9. áratug 19. aldar sem skera sig nokkuð úr. Þá virðist kaldsjórinn í raun og veru hafa náð alveg vestur (og út) til Vestmannaeyja - enda komst hafís þá allt vestur að Eyrarbakka. 

Síðasta mynd dagsins sýnir okkur landsmeðalhitann (blár ferill) og sjávarhita í Grímsey (rauður ferill). Bláa strikið sýnir landsmeðalhita 2007 til 2016 og sá rauði sjávarmeðalhita í Grímsey á sama tíma. Lofthitinn er langt neðan meðallags nútímans og sjávarhitinn líka neðan þess lengst af - en ekki jafnmikið - nema þegar ísáhrifin eru hvað mest. 

Nær allan tímann er sjávarhitinn við Grímsey hærri heldur en landsmeðalhitinn - sjórinn heldur hitanum á landinu uppi frekar en hitt - nema e.t.v. á stöku stað við ströndina að vor- og sumarlagi - meira að segja á tímabilum þegar sjávarhiti er lágur. Það er ekki fyrr en hafís er orðinn mjög mikill að hann fer beinlínis að draga úr aðgengi sjávar að lofti og þá getur kólnað verulega. Landið tengist þá heimskautasvæðunum með beinum hætti - en vel að merkja aðeins þó ef vindur stendur nær stöðugt af norðri. Geri hann það ekki gætir sjávarylsins alltaf. 

Við tökum eftir því með samanburði loft- og sjávarhitaferlanna hér að ofan að meira „suð“ er í lofthitaferlunum - smábrot á ýmsa vegu frá mánuði til mánaðar í 12-mánaðakeðjunum. Þetta suð er minna í sjávarhitaferlunum - þeir eru útjafnaðri. Sjórinn sleppur við einstök kuldaköst - og svo getur hann auðvitað ekki kólnað niður fyrir frostmark sjávar. Hann sleppur líka við stakar hitabylgjur sem geta haft mikil áhrif á meðalhita mánaða uppi á landi.

Þegar við horfum á síðustu myndina gæti okkur fundist að lofthitabreytingar séu aðeins á undan hitabreytingum í sjó. Hér skulum við ekki reyna að greina það - en kannski er það svo í raun og veru. Sjórinn ætti t.d. að muna langvinnustu kuldaköstin betur heldur en loftið. 

Áratugurinn 1911 til 1920 - 1

Við skulum nú í nokkrum pistlum líta aftur til áratugarins 1911 til 1920. Alla vega er hér pistill sem segir lítillega af hitafari - sjáum svo til hversu lengi þrek ritstjórans endist í frekari framleiðslu (á næstunni eða síðar).

Myndin er nokkuð hlaðin (eins og vill stundum verða hér á þessum vettvangi), en er þó í grunninn mjög einföld.

Á lárétta ásnum má sjá árin frá 1911 til 1921. Farið er yfir á 1921 til að komast upp úr meginkuldanum. Blái ferillinn sýnir 12-mánaðakeðjur hita í Reykjavík, en sá rauði landsmeðalhitann. Það er kvarðinn til vinstri sem á við þessa tvo ferla. Græni ferillinn sýnir hins vegar mismun reykjavíkurhitans og landsmeðaltalsins. 

Ofarlega á myndinni eru tvö strik þvert um hana. Það svarta sýnir meðalhita í Reykjavík á árunum 1961 til 1990, en það rauða meðalhita síðustu tíu ára (2008 til 2017). 

Við skulum fyrst fylgja bláa ferlinum (reykjavíkurhitanum). Hann var allan þennan tíma langt neðan við hita síðustu tíu ára (og munar miklu) og lengst af neðan meðaltalsins 1961 til 1990. Fyrstu þrjú árin (eða svo) var hitinn nærri þessu meðaltali, datt svo niður fyrir það árið 1914. Náði sér svo aftur nokkuð 1915 og 1916, en féll hroðalega þegar kuldarnir hófust, 1917. Algjört lágmark náðist þó ekki í Reykjavík fyrr en 1919. Lægsta 12-mánaða hitameðaltalið lenti á tímabilinu mars 1919 til febrúar 1920, meðalhiti þess í Reykjavík var 2,7 stig - sérstaklega athyglisvert að það lágmark er alveg án aðstoðar hins fræga janúar 1918. 

Í grófum dráttum fylgjast rauði og blái ferillinn að - en við tökum samt eftir því að lágmark þess rauða er á 12-mánaða skeiðinu mars 1917 til febrúar 1918, á landsvísu töluvert kaldara en það sem kaldast var í Reykjavík.

Þá lítum við á kvarðann til hægri. Allar tölur hans eru jákvæðar, það er alltaf hlýrra í Reykjavík en á landsvísu (þegar 12-mánuðir eru teknir saman). Minnstur er munurinn undir lok síðasta kuldaskotsins 1919 til 1920, en mestur 1917 og 1918 (þar er settur grænn hringur um hæstu gildin). 

Þessi hegðan er eðlileg í ljósi þess sem var að gerast. Munur á reykjavíkur- og landshita er minnstur í vestankuldum - sjávarloft úr vestri og suðvestri leikur þá um landið sunnan- og vestanvert. Kalt á vetrum vegna framrásar Kanadakulda, en að sumarlagi vegna rigningar og sólarleysis. Kuldinn 1917 og 1918 var norðankuldi - með hafísauka. Á hafísárunum 1965 til 1971 var einnig mikill munur á hita í Reykjavík og á landinu almennt. Reykjavík er vel varin fyrir hafískulda. 

Við sjáum að munur á lands- og reykjavíkurhita er einnig nokkuð mikill árið 1915 (annar grænn hringur). Sumarið 1915 var hafíssumar og afspyrnukalt norðanlands, en mun skárra syðra. 

Vestankuldar voru aftur á móti nokkuð áberandi 1914 og sumarið 1913 var eitt af rigningasumrunum miklu á Suðvesturlandi - frægt að endemum - þar til sumarið 1955 tók yfir hlutverk þess í hugum manna. 

Við höfum hér fyrir framan okkur tíðarfar sem að mörgu leyti minnir á kuldaskeiðið sem hófst 1965 og endaði í kringum aldamótin. - Nema hvað hafís var enn meiri í norðurhöfum 1917 til 1918 heldur en síðar varð (ekki þó meiri hér við land). 

Í næsta pistli (hvenær sem hann nú verður skrifaður) er ætlunin að líta á loftþrýstinginn - og enn síðar reynum við e.t.v. að athuga hvernig sveiflurnar koma fram sem afleiðing af sveiflum hans og vindáttum á þessum árum. Hverjar eru líkur á að svona nokkuð endurtaki sig?