Dægursveifla skýjafars

Skýjafar ræðst af lóðréttum hreyfingum lofts og rakastigi þess. Uppstreymi kælir loft og myndar ský (sé raki nægur), en niðurstreymi hitar loft og eyðir skýjum. Kæling lofts eða rakaíbæting eykur rakastig þess. Á sumrin er talsverð dægursveifla í hvoru tveggja.

Á daginn er uppstreymi yfir landi vegna þess að land hitnar meira en sjór. Þá er tilhneiging til þess að ský myndist yfir landinu, en bjart veður sé yfir sjónum. Sólarvarminn veldur einnig því að raki gufar upp á daginn bæði yfir sjó og landi, þannig að rakamagn í lofti vex þegar á daginn líður. Í meginatriðum má segja að tvenns konar ský myndist yfir landi á daginn, eftir því hvort loft er óstöðugt eða stöðugt.

Sé loft óstöðugt myndast bólstrar og jafnvel skúraklakkar. Uppstreymi er þá óhindrað upp í nokkur þúsund metra hæð. Loftið kólnar í uppstreyminu og raki þess þéttist og myndar ský og jafnvel skúrir nái hitinn í skýinu niður fyrir frostmark. Þá dregur fyrir sól.

Sé loft aðallega stöðugt verða til fláka- eða netjuský, nokkuð samfelldar skýjabreiður, sem einkum myndast þegar uppstreymi rekst upp undir hlýrri og stöðugri loftlög ofan við. Hér á landi hagar mjög oft þannig til að tiltölulega hlýrra loft liggur yfir kaldara. Þá eru oftast takmörk fyrir því hversu hátt uppstreymi getur náð og fer síðan eftir raka hvort ský myndast eða ekki. Skýjabreiður af þessu tagi myndast oft yfir landinu. Þegar líður á daginn leita þær til hliðanna og breiðast í átt til sjávar án þess að valda úrkomu. Stundum er neðsta lagið ekki nægilega rakt til að (fláka-) ský geti myndast í því. Þó bólgnar loftið út við að hitna á daginn og getur þá lyft næsta raka lagi fyrir ofan upp á við, þannig að þar myndist skýjabreiða (netjuský eða jafnvel klósigar). Nokkur skýjalög geta myndast á þennan veg, mishátt á lofti.

Nokkuð er algengt undir kvöld á sólardögum að ský myndist efst í því lofti sem streymdi utan af hafi sem hafgola síðdegis. Þetta loft er að jafnaði mjög rakt og þegar það kólnar eftir að sól er hætt að verma það, þéttist rakinn og ský myndast. Í Reykjavík byrja þannig ský oftast að myndast í Esjuhlíðum, þá sem mjótt band, en fyrr en varir er komin nokkuð samfelld þokuskýjabreiða yfir allt loftið.

Dægursveifla af þessum toga getur endurtekið sig tilbrigðalítið dag eftir dag á sumrin. Oft má þó merkja hægfara þróun frá stöðugu lofti yfir í óstöðugt eða öfugt. Algengt er að sú þróun taki 3 til 6 daga svo lengi sem eiginleg lægða- og skilakerfi fara ekki hjá og rjúfa leikinn.

Þróun frá stöðugu yfir í óstöðugt gerist oft þannig að fyrsta daginn er mjög hlýtt loft yfir landinu, einu skýin eru þá há netjuský eða klósigar sem verða til þegar loft í neðri lögum bólgnar út og lyftir þeim efri. Síðdegis kemur hafgola með ný hitahvörf og við þau myndast þokuskýjabreiða fyrstu nóttina. Þokuskýjabreiðan rofnar síðan á öðrum degi, en rakinn helst yfir landinu. Hitahvörfin hafa nú tilhneigingu til þess að hækka lítillega frá einum degi til þess næsta þegar blandaða lagið neðan þeirra étur sig smám saman upp á við. Þá hækkar þokuskýjalagið og breytist í síðan flákaský og breytir þá líka um eðli. Flákaskýin oft samfelld yfir hádaginn, en leysast upp á nóttunni – öfugt við þokuskýjabreiðuna.

Þegar neðra borð hitahvarfanna hefur kólnað niður fyrir frostmark fara ískristallar að myndast í skýjabreiðunni og hlutar hennar breytast í mjög lágreista og bælda skúraklakka sem erfitt er að greina frá meginflákanum. Klakkarnir skila fáeinum dropum, en óstöðugleikinn í þeim hjálpar til að brjóta hitahvörfin sem nú eru orðin margra daga gömul. Þegar liðnir eru fjórir til fimm dagar fara að falla stórar dembur og skúraklakkarnir eru þá orðnir bústnir og þriflegir.

Þetta er auðvitað einföldun og oftast er það hæg norðanátt sem flýtir fyrir þykknun lagsins undir hitahvörfunum.

Það þarf nokkra þolinmæði og athygli til að átta sig á lóðréttri lagskiptingu og þróun hennar frá degi til dags. Það er heldur ekki oft sem fullur friður er dögum saman fyrir aðvífandi lægðagangi sem öllu blæs veg allrar veraldar. En þeim sem nenna er um síðir launað með skýrari sjón. 

Myndin með pistlinum sýnir þokuskýjaband í myndun við Brekkufjall í Borgarfirði júlínótt eina sumarið 1975. Ofar er flákaskýjabreiða dagsins að róast.