Kaldir dagar framundan?

Svo virðist sem nokkrir kaldir dagar séu framundan, sérstaklega þriðjudagur og miðvikudagur (16. og 17. janúar). Framhaldið þar á eftir er óvissara. Þetta eru viðbrigði eftir hlýindin að undanförnu. 

Loftið kemur langt úr norðri. Gróflega má segja að kuldapollurinn Síberíu-Blesi sendi okkur stroku. Hún skiptist raunar fyrir norðan okkur - hluti fer hratt yfir og suður í átt til Bretlands (sjórinn sér um að milda hann). Annar hluti kemst ekki hingað - fer vestur um Grænland norðanvert og reynir að fóðra hinn meginkuldapollinn, Stóra-Bola en hann hefur varla náð sér á strik í vetur. Mikil óvissa er um hvort fóðrið dugi til að kveikja vel í honum. En alla vega eru spár nú þannig að áhrifa jaðars hans fari að gæta á föstudag. 

En hreyfingar kuldapollanna og sendingar á milli þeirra eru alltaf ákveðið áhyggjuefni. Best er að þeir haldi sér sem mest og lengst á sínum básum - hvor fyrir sig. En við skulum ekki gera okkur of mikla rellu úr slíku í bili að minnsta kosti. 

En kuldastrokan að norðan er alveg raunveruleg. 

Ísland er falið á miðri mynd - Grænland lengst til vinstri. Á kortinu má sjá jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins, vindstefnu og styrk (vindörvar), en hiti í fletinum er sýndur með litum. Dekkri fjólublái liturinn sýnir meir en -45 stiga frost - talsvert kaldara en verið hefur að undanförnu. Það er ekki mjög oft sem hiti í 500 hPa er svona lágur - við verðum þó að taka eftir því að mikill munur er á hita yfir Suðvesturlandi annars vegar og Norðausturlandi hins vegar. Sé rýnt í jafnhæðarlínur má sjá lægðardrag yfir landinu - þar er éljagangur eða snjókoma með mestum ákafa - gæti aðeins slitið úr syðra, en aðallega á norðan- og austanverðu landinu - eins og venjulega í þessari átt. 

Spár gera ráð fyrir því að þykktin (sem mælir meðalhita í neðri hluta veðrahvolfs fari niður fyrir 5000 metra stutta stund. Það er svona „alvöru“ eins og sagt er nú til dags. 

Á miðvikudag er gert ráð fyrir smálægðarmyndun á Grænlandshafi vestanverðu.

Seint um kvöldið verður lægðin búin að koma sér upp úrkomukerfi og stefnir ákveðið til austsuðausturs rétt vestan og suðvestan við land. Talsverð óvissa fylgir úrkomumagni, allt frá nánast engu upp í heiðarlegt (en vonandi ekki langt) hríðarveður. Við verðum að láta Veðurstofuna alveg um að fylgjast með þessu. 

En það er hávetur þessa dagana - og varla við öðru að búast. Við höfum sloppið fremur vel það sem af er í vetur - kannski heppnin verði með okkur áfram. Nóg er af öðru meini í náttúrunni. 

 

Fyrstu tíu dagar janúarmánaðar

Meðalhiti fyrstu tíu daga janúarmánaðar er 3,5 stig í Reykjavík. Það er 2,7 stigum ofan meðallags sömu daga 1991 til 2020 og 2,6 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn raðast í 5. hlýjasta sæti á öldinni. Dagarnir tíu voru hlýjastir árið 2019, meðalhiti þá 4,9 stig, en kaldastir voru þeir 2001, meðalhiti -4,7 stig. Á langa listanum er hitinn nú í 14.hlýjasta sæti af 152. Hlýjast var 1972, meðalhiti 6,7 stig, en kaldast 1903, meðalhiti þá -7.7 stig. 

Á Akureyri reiknast meðalhiti nú 2,3 stig. Mannaðar hitamælingar (og flestar athuganir) lögðust þar af um áramótin. Smáerfiðleikar eru með samanburð við fyrri tíma - alla vega í bili og hér á hungurdiskum verður það ástand viðvarandi nú um skeið. 

Miðað við síðustu tíu ár hefur verið hlýjast á Vestfjörðum, þar raðast dagarnir tíu í þriðjahlýjasta sæti aldarinnar, en kaldast aftur á móti á Suðausturlandi þar sem þeir raðast í níundahlýjasta sætið. Á einstökum veðurstöðvum er jákvætt hitavik mest í Botni í Súgandafirði, +4,4 stig og +4,2 á Þverfjalli (þar í grennd). Neikvætt hitavik er mest á Fáskrúðsfirði, -0,3 stig og -0,1 á Eskifirði. 

Úrkoma mældist 13,7 mm í Reykjavík, um helmingur meðalúrkomu (það hefur eitthvað rétt sig í dag, þann 11.). Á Akureyri hefur úrkoman mælst 23,1 mm, rétt rúm meðalúrkoma sömu daga 1991 til 2020. 

Sólskinsstundir hafa aðeins mælst 0,1 í Reykjavík, -4,5 stundum neðan meðallags. Alloft hafa engar sólskinsstundir mælst þessa daga í Reykjavík. Sólarlaust hefur verið á Akureyri þessa daga (eins og oftast). 

Talsverðum viðsnúningi er spáð um og upp úr helgi og líklegt að hiti verði fljótur niður í meðallag, en við fylgjumst með hversu hratt það gerist. 

12.1. Leiðrétta þurfti innsláttarvillu - það hefur nú verið gert.

Smávegis af desember

Eins og flestir lesendur hafa þegar frétt (eða fundið) var desembermánuður 2023 kaldur um land allt - alla vega miðað við tísku síðustu áratuga. Á landsvísu var meðalhitinn -2,3 stig sem er reyndar snöggtum hlýrra heldur en í fyrra en samt vel undir meðallagi. 

Á Norðurlandi var þetta næstkaldasti desembermánuður það sem af er öldinni, en á öðrum spásvæðum er hann sá þriðji- eða fjórðikaldasti.

Kortið sýnir meðalhæð 500 hPa-flatarins í mánuðinum en litir vik frá meðallagi. Hæðin var ekki fjarri meðallaginu hér á landi, en talsvert undir því í Skandinavíu sunnanverðri, en yfir því vestanhafs. Af legu vikanna má sjá að norðanátt var talsvert áleitnari heldur en í meðalári - þótt meðalvindáttin væri að vísu lítillega sunnan við vestur. Venjulega er áttin suðvestlæg í miðju veðrahvolfi í desember. Við megum líka taka eftir því að jafnhæðarlínurnar eru ekki sérlega þéttar við landið - þær eru mun þéttari sunnan við land, enda aðallægðabraut mánaðarins á þeim slóðum.

Við þökkum BP að vanda fyrir kortagerðina. 

Af dægurmetauppskeru

Nokkuð langt er síðan við litum síðast á breytingar dægurhitameta á veðurstöðvum landsins - enda vægast sagt nördalegt viðfangsefni. Dægurhámarksmet er hæsti hiti (hámark) sem mælst hefur á viðkomandi stöð ákveðinn almanaksdag og dægurlágmarksmet lægsta lágmarkið. Nýgengi þeirra fer bæði eftir því hversu lengi stöð hefur mælt hita, en almenn tíðarfar hefur einnig nokkuð að segja. Líkur eru á að fleiri dægurhámarks falli í hlýju ári heldur en köldu og öfugt þá í köldu. Væri veðurlag stöðugt gætum við búist við því að um 7 dægurmet (hvors kyns) falli á hverju ári. 

Þótt fréttir að utan geri oft mikið úr dægurmetum (sérstaklega þeim amerísku) segja einstök met samt harla lítið - þó þau geti falið í sér skemmtileg tíðindi. Hafi verið mælt mjög lengi á stöðinni verða þessi tíðindi eftirtektarverðari. Svipað má segja um mjög miklar metahrinur - daga þegar dægurmet falla um stóra hluta landsins.

Talning leiðir í ljós að alls féllu 3429 hámarksdægurmet á almennu sjálfvirku stöðvunum hér á landi á árinu 2023 - séu þær stöðvar sem athugað hafa í 5 ár eða meira aðeins taldar með. Lágmarksmetin urðu hins vegar 3858 - heldur fleiri en hámarksmetin. Hármarksmetafjöldinn er ekki fjarri meðallagi, en lágmarksmetin hins vegar heldur fleiri en að meðaltali undanfarinna ára. 

Hlutfall hámarks- og lágmarksmeta er mjög breytilegt frá ári til árs og hlýtur að segja okkur eitthvað. Meir en 70 þúsund dægurmet hvorrar tegundar eru skráð alls á tímabilinu frá 1996 til 2023.

Lítum nú á línurit sem sýnir hlutfall hámarksdægurmeta af heildinni frá ári til árs.

Aðeins þarf að doka við til að skilja myndina - lárétti ásinn sýnir ár tímabilsins. Lóðrétti ásinn til hægri sýnir landsmeðalhita, það gerir rauðstrikaða línan einnig. Hlýjust eru árin 2003, 2014 og 2016, en 2015 var hins vegar ámóta kalt og árin fyrir aldamót. 

Lóðrétti ásinn til vinstri sýnir hlut hámarksdægurmeta af summu útgildametanna (hámarks og lágmarks). Hlutur lágmarksmetanna fæst með því að draga frá einum. Við sjáum að allgott samband er á milli hámarksmetahlutarins og landsmeðalhitans. Í hlýjum árum er hlutur hámarkshitameta yfir 0,5 (50 prósent). Í köldum árum, eins og t.d. 2015 verða lágmarksmeti mun fleiri en hámarksmet, árið 2015 fór hámarksmetahluturinn niður í 0,31, en árið eftir, 2016, fór hann hins vegar upp í 0,72 - og lágmarkshitahluturinn því aðeins 0,28. 

Eftir því sem árunum fjölgar verður erfiðara að slá metin 70 þúsund (þeim fjölgar svo þegar stöðvum fjölgar). Þrátt fyrir það er á þennan hátt hægt að fylgjast með veðurfarsbreytingum. Skyndileg breyting á veðurlagi á hvorn veg sem er - nú eða í átt til öfga á báða bóga kæmi fram við samanburð hegðunar metanna síðastliðin 28 ár. - En því nenna nú fáir nema útnörd - eins og ritstjóri hungurdiska - varla að slíkt eftirlit verði í forgangi hjá því opinbera (þrátt fyrir tal um veðurfarsbreytingar).

Við skulum næst líta á línurit sem sýnir samband hámarksmetahlutarins og landsmeðalhitans.

Lárétti ásinn markar hámarksmetahlutinn, en sá lóðrétti meðalhitann. Punktadreifin raðast vel og reglulega í kringum beina línu - því fleiri sem hámarkshitametin eru miðað við þau köldu, því hlýrra er árið. Fylgnistuðull er 0,92, nánast hægt að mæla landsmeðalhitann með því að reikna hlutfallið. En við skulum ekki venja okkur á að líta alveg hugsunarlaust á dreifirit sem þetta - athugum t.d. að hlutur hámarksmeta getur ekki orðið hærri en 1,0. Skyldi árið þegar landsmeðalhiti nær 6,14 stigum verða algjörlega lágmarksmetalaust? - eða árið þegar landsmeðalhitinn fellur niður í 2,7 stig - skyldu þá nákvæmlega engin hámarkshitamet verða sett?

Upplýsingar um dægurmet mannaðra stöðva ná lengra aftur - auðvelt að fara aftur til 1949. Þær sem ná enn lengra aftur verður að meðhöndla sérstaklega og ritstjórinn hefur aðeins gert það fyrir tvær stöðvar, Reykjavík og Akureyri. En af myndinni hér að ofan má sjá svipað og fyrr. Hámarksmetahlutur mönnuðu stöðvanna 1949 til 2023 fellur vel að beinni línu. Fylgnistuðull 0,91, og halli línunnar er svipaður en skurðpunktarnir við jaðarhlutföllin 0,0 og 1,0 eru aðrir. Kaldasta árið, 1979, á lægsta hámarksmetahlutinn, 12 prósent meta það ár voru hámarkshitamet, en 88 prósent lágmarksmet. 

Hér hafa verið búnar til tímaraðir hámarksmetahlutarins og landsmeðalhita (í byggð) - og síðan reiknuð 10-ára keðjumeðaltöl. Eins og sjá má fylgjast ferlarnir afskaplega vel að, kuldaskeiðið 1965 til 2000 kemur sérlega vel fram - og hlýindi þessarar aldar sömuleiðis. Þetta á við um báða stika. 

Í fyrri pistlum um þetta efni höfum við getið þeirra daga sem skila flestum metum (miðað við fjölda stöðva í rekstri) - en aðeins fyrir sjálfvirka kerfið. Í ljós kemur að bæði hitabylgjur og kuldaköst ná frekar til landsins alls að vetri heldur en sumri. Þetta kemur í sjálfu sér ekki á óvart. Sá dagur sem nú á mest metfall er 17. nóvember 2018. Þá féllu hámarksdægurmet á 88 prósent stöðva landsins. Þessi dagur vakti hvað mesta athygli á sínum tíma fyrir gríðarmikla úrkomu, t.d. varð met í Reykjavík fyrir tveggja sólarhringa úrkomusummu. Sá er munur á „hitabylgjum“ að sumarlagi að þær ná mun síður til landsins alls. Sá dagur sem nær hæstu hlutfalli er sá eftirminnilegi 30.júlí 2008, dægurmet féllu þá á 68 prósent veðurstöðva. 

Á lágmarksmetahliðinni er það enn 30.apríl 2013 sem á hæstu methlutfallstöluna, 95 prósent. Um þann dag var ritað á hungurdiskum á sínum tíma. Óvenjukaldur dagur.  

Áramót (rétt einu sinni)

Við höfum mörg undanfarin ár alltaf byrjað nýtt ár hér á hungurdiskum með því að líta á ársmeðalhita í Stykkishólmi frá 1798 og áfram. Röðin er nú orðin 226 ára löng. Nokkur óvissa er að sjálfsögðu í tölunum fyrstu hálfa öldina - sérstaklega þó fyrir 1830. En við látum okkur hafa það. Línuritið er að sjálfsögðu mjög líkt línuritum undanfarinna ára.

 

Lárétti ásinn sýnir ártöl, en sá lóðrétti hita. Meðalhiti ársins 2023 er lengst til hægri. Reiknaðist 4,3 stig. Það er -0,4 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára og -0,1 stigi neðan við meðallag tímabilsins 1991 til 2020, +0,8 stigum ofan meðallags 1961 til 1990 og +0,2 stigum ofan meðallags 1931-1960, +0,5 stigum ofan við meðallag 20. aldar og +1,4 stig ofan meðallags 19. aldar.

Rauða línan sýnir 10-ára keðjumeðaltöl. Það stendur nú í 4,72 stigum, -0,01 stigi lægra en við síðustu áramót og -0,13 stigum lægra en það var fyrir 5 árum, en +0,30 stigum hærra en það var hæst á hlýskeiðinu fyrir miðja 20. öld.

Græna línan sýnir 30-ára keðjumeðaltal. Það stendur nú í 4,50 stigum og hefur aldrei verið hærra, +0.30 stigum hærra heldur en það varð hæst á hlýskeiðinu mikla á 20.öld - en nú eru rúm 60 ár síðan það reis (tölulega) hæst. Ekki er ólíklegt að 30-ára meðaltalið hækki enn frekar á næstu árum vegna þess að árið 1995 og þau næstu á eftir voru köld. Til að 30-ára meðaltalið hækki marktækt fram yfir 2030 og þar á eftir þarf hins vegar að bæta í hlýnunina - annað hlýnunarþrep þarf að bætast við til að svo megi verða.

Um slíkt vitum við auðvitað ekki, jafnvel þótt hlýnun haldi áfram á heimsvísu. Meðalhlýnunarleitni fyrir allt þetta tímabil er um +0,8°C á öld - en í smáatriðum hefur hún gengið afskaplega rykkjótt fyrir sig. Sé hlýnun reiknuð á milli toppa hlýskeiðanna tveggja (og séum við nú í toppi) fáum við út töluna +0,5°C á öld. Reiknum við hins vegar hlýnun síðustu 40 árin er hún miklu meiri. Um leitnisveiflur var fjallað nokkuð ítarlega í tveimur pistlum á hungurdiskum fyrir um 7 árum. [Hve mikið hefur hlýnað] og [Hve mikið hefur hlýnað - framhald] - þrátt fyrir árin 7 stendur sá texti í öllum aðalatriðum (en ritstjórinn ætti þó e.t.v. að endurnýja hann).

En ritstjóri hungurdiska óskar lesendum og landsmönnum öðrum árs og friðar á nýju ári. Hann heldur vonandi eitthvað áfram að fjalla um veður og veðurfar, þó aldur og þreyta færist óhjákvæmilega yfir (vonandi engar innsláttarvillur hér í tölum að ofan - en sjónin mætti vera betri - en verða leiðréttar hafi þær slæðst inn).

Illviðratíðni undir meðallagi (mestallt árið 2023)

Það sem segir af veðri ársins 2023 nú síðustu dagana verður allt að vera með ákveðnum fyrirvara. Alls konar villur og skekkjur bíða yfirferðar.

Tilfinningin er sú að árið 2023 hafi verið illviðralítið. Ritstjóri hungurdiska telur illviðrin á ýmsa vegu. Sú skilgreining sem hann hefur lengst notað (allt frá árinu 1969) telur þá daga þegar hámarksvindur á fjórðungi veðurstöðva í byggðum landsins hefur náð 20 m/s eða meira. Ekki alveg einhlít skilgreining, en hefur reynst nokkuð vel. Auk þessa má leggja saman hlutfallstölur þessar (og aðra daga) og leika sér með meðaltöl af ýmsu tagi. 

Illviðradagar ársins 2023 reynast vera tíu. Þetta er lítillega undir langtímameðaltali. Það vekur þó athygli á dagalistanum að átta af þessum dögum féllu á tímabilið 22.janúar til og með 13.febrúar - en aðeins tveir utan þess, annar í maí og hinn í október. Þetta rúmlega þriggja vikna tímabil á þorranum má því segja að hafi séð um illviðri ársins. Það versta á þessum mælikvarða gekk yfir þann 11. febrúar, stóð ekki lengi og það næstversta ekki heldur, þann 7.febrúar. Illviðrið slæma í maí gerði þann 23. (eyðilagði lauf og gróður á eftirminnilegan hátt) og það í október gerði þann 10. 

Reikna má einskonar stormdagasummu hvers mánaðar með því að leggja saman hlutfallstölur hvers dags - og reikna síðan mánaðameðaltöl. Kemur þá í ljós árstíðasveifla, stormar eru langalgengastir í desember, janúar og febrúar, ívið sjaldgæfari í mars og nóvember, ámóta algengir í september og apríl, en sjaldgæfastir í júlí, en síðan júní og ágúst. Tíðnin í maí er heldur meiri, en þó er sá mánuður að jafnaði ekki hálfdrættingur á við apríl. 

Hér má sjá hvernig mánuðir ársins 2023 „stóðu sig“ miðað við meðaltal. Sé hlutfallstalan sama sem einn má svo skilja að mánuðurinn hafi verið í meðallagi. Maí sker sig mjög úr, illviðri voru meir en þrefalt tíðari heldur en í meðalári og raunar svipað og um meðaloktóber hafi verið að ræða. Tíðnin í febrúar var einnig talsvert ofan meðallags - en fyrst og fremst af því að fyrri hlutinn „stóð sig svo vel“. Í öllum öðrum mánuðum er stormatíðnin undir meðallagi, en þar sem meðallagið er ekki sérlega vel skilgreint segjum við að janúar, júní, júlí, september og október hafi verið í meðallagi. En fimm mánuðir, þar á meðal nóvember og desember voru sérlega rólegir - stormar aðeins helmingur þess sem vant er.

En þar sem hin stutta illviðrasyrpa skilaði 8 dögum er heildar stormdagatala ársins aðeins lítillega neðan meðallags. 

Þessi mynd hefur sést oft á hungurdiskum áður - en er nú framlengd til dagsins í dag (30. desember 2023). Síðustu ár hafa verið nokkuð hvert á sinn veg. Árið 2022 mjög illviðrasamt, en 2021 sérlega illviðralítið. Enga marktæka langtímaleitni er að sjá, en óreglulega tímabilaskiptingu. 

Þess má geta - svona í framhjáhlaupi og án ábyrgðar - að hiti í byggðum landsins árið 2023 er nú í fjórðaneðsta sæti aldarinnar - það munar að vísu sáralitlu á sætum þarna um kring - 2015 var afgerandi kaldara. Bráðabirgðatölur einstakra spásvæða (enn meiri óvissa og enn ábyrgðarlausara) benda til þess að við Breiðafjörð og á Ströndum og Norðurlandi vestra sé þetta næstkaldasta árið, en við Faxaflóa, á Vestfjörðum, Austurlandi að Glettingi, Austfjörðum og á Miðhálendinu sé árið í 8. kaldasta sæti - sum sé langt frá því kaldasta. Á flestum spásvæðum var kaldast 2015, en þó var það 2005 á Norðurlandi eystra og Austfjörðum. Hlýjast var ýmist 2003, 2014 eða 2016 - en 2014 á landinu í heild.

Miðað við síðustu tíu ár er kaldast á Torfum í Eyjafirði og á Nautabúi (-0,8 stig neðan meðallags áranna tíu), en hlýjast að tiltölu í Bláfjöllum (+0,3 stig ofan meðallags). Áréttum þó að um bráðabirgðatölur er að ræða.

Við megum líka hafa í huga að næstu 40 árin fyrir aldamót voru aðeins sex ár jafnhlý eða hlýrri en árið 2023 (36 kaldari). Næstu 40 ár þar á undan (1921 til 1960) voru 13 ár hlýrri en 2023 - en 27 kaldari og árin 1881 til 1920 var ekkert ár hlýrra en 2023. - Samkeppni nýja tímans er orðin býsna hörð.

Hugsanlega bætist eitthvað við þennan pistil - 

Enn af spáóróa (skemmtideildin með sýningu)

Nú í kvöld (miðvikudag 27.desember) býður skemmtideild evrópureiknimiðstöðvarinnar upp á atriði sem vonandi tekur ekki upp á því að raungerast - fjórir dagar eru enn í það. Annars hefur tölvuspám farið svo fram á síðustu tímum að maður veit svosem aldrei hvað er skemmtun og hvað er fúlasta alvara. 

Tvisvar á dag reiknar miðstöðin 51 spárunu frá sama athugunartíma, hringlar lítillega í greiningunni og athugar hvað kemur út. Ein spá er alveg hringllaus - sú sem við nær undantekningalaust notum hér á hungurdiskum. Að auki er reiknimiðstöðin þar að auki að fikta við gervigreindarspár sem eru reyndar byggðar á greiningu og eldri gögnum hennar. 

Lítum nú á úrkomuspá fyrir Reykjavík næstu tíu daga, frá hádegi í dag (27.desember) til 6.janúar. 

Á efri hluta myndarinnar má sjá úrkomuspárit fyrir þessa daga. Sýnir úrkomu á 6 klst fresti, Kvarðinn lengst til vinstri sýnir magn í mm. Fyrir neðan er skýringarmynd. Á bakvið hverja súlu (strik) á lárétta ásnum eru 51 spá. Búinn er til listi yfir 6 klukkustunda úrkomu allra spánna á hverjum spátíma og raðað upp eftir magni. Síðan er talið ofan frá - mesta úrkoman fyrst, síðan koll af kolli, fimm úrkomumestu spárnar eru merktar sem strik. Magnið þegar sjötta spáin bætist við breytir strikinu úr svörtu í blátt, þegar svo 13 spár eru komnar inn á listann breikkar strikið og þegar helmingur spánna er kominn er sett strik í bláa litinn.

Svo vill til að flestar spárnar eru að spá lítilli úrkomu í þessu tilviki, helmingsstrikið rétt sést birtast í kringum 1 mm aðfaranótt gamlársdags - annars er úrkoma langoftast engin - nema í um 5 spám. 

Svo vill hins vegar til að „aðalspáin“ - sú óhringlaða - er í þessum úrkomugæfa flokki. Hún er sýnd sérstaklega með blárri línu sem reikar um myndina. Og það ótrúlega er að hún er að sýna samtals meir en 50 mm úrkomu í Reykjavík síðdegis á gamlaársdag og fram undir hádegi á nýársdag. Ef úr yrði myndi nær allt falla sem snjór. 

Kortið sýnir hvað um er að ræða. Örmjótt, nærri kyrrstætt úrkomubelti yfir Suðvesturlandi. Meir en 45 spár sýna hins vegar nær enga úrkomu - við vitum ekki hvort úrkomusvæðið er í þeim spám eða hvort það er þar - en lendir bara annars staðar. 

Þar sem þessi spá er með talsverðum ólíkindum er ákveðin tregða með að trúa henni - en hún er alla vega gott skemmtiatriði í fásinninu. 

Bandaríska spáin er sem stendur þurr í Reykjavík á gamlárskvöld - þótt lægðardrög séu þar á sveimi - eins og verið hefur í flestum spám undanfarna daga. . 

Háloftalægðardrögin bregða á leik

Það er auðvitað argasta öfugmæli að segja að nú sé sumarstaða í háloftunum - því það er ekki þannig. En að hitafari slepptu er styrkur háloftavinda og útlit háloftakerfa ekki ósvipað því sem gerist að sumarlagi. Kerfin eru fremur veik og ekki mjög fyrirferðarmikil. Að sumarlagi geta kerfi sem þessi valdið mikilli óvissu í úrkomuspám - úrkomugæf samvinna getur þá orðið milli úrstreymis í mið- og efri hluta veðrahvolfs og hlýrrar sólvermdar jarðar. Á þessum tíma árs er sólin algjörlega máttlaus hér á landi, en aftur á móti tekur sjórinn þátt í leiknum auk landslags og reyndar geta grunnstæðir kuldapollar landsins einnig komið lítillega við sögu. 

Þessi staða virðist eiga að einkenna veðurlag næstu daga (sé að marka reikninga). Fyrst strax í nótt, en síðan áfram allt þar til á laugardag, að alvöru vetrarlægð gæti komið upp að landinu og hreinsað til - en bandaríska veðurstofan vill bíða enn lengur með það. Ekki rétt að hugsa um slíkt í bili.

En Veðurstofan tekur kerfaleikinn nægilega alvarlega til þess að gefa út gula veðurviðvörun á Suðurlandi á morgun, annan í jólum, vegna ákafrar snjókomu. Rétt að taka mark á henni.

Við lítum á nokkur veðurkort úr safni evrópureiknimiðstöðvarinnar. 

Fyrst verður fyrir valinu kort sem sýnir stöðuna kl.9 í fyrramálið (annan dag jóla). Heildregnar línu sýna sjávarmálþrýsting. Þær eru mjög gisnar þannig að vindur er hvergi mikill nema við Grænlandsströnd, norðvestur af Vestfjörðum. Grænu svæðin sýna úrkomu. Mikill bakki (en ekki fyrirferðarmikill) er yfir landinu suðvestanverðu. Þeir sem rýna í kortið (það skýrist við stækkun) geta greint að spáð er 5 til 10 mm úrkomu á 3 klukkustundum þar sem mest er yfir Hellisheiðarsvæðinu. Spár í hærri upplausn nefna jafnvel enn meiri ákefð, 10 mm á klukkustund. Slík ákefð er fljót að valda umferðarvandræðum. Hins vegar er óvissa mikil í þessum spám, bæði ákefð og staðsetningu hámarksúrkomunnar. 

Þá förum við upp í 925 hPa-flötinn, hann er í um 700 metra hæð. Jafnhæðarlínur liggja mjög svipað og á sjávarmálskortinu, en til viðbótar greinist hitafar mjög vel (litir). Hlýtt loft úr suðri leitar til norðurs rétt við Suðvesturland. Í græna litnum er hiti meiri en -4°C. Það þýðir að niður undir sjávarmáli er hiti ekki fjarri frostmarki - en vel að merkja er trúlega kalt, grunnt lag í allra neðstu lögum. Til að losna við það þarf að hræra. En fleira kemur við sögu.

Nú erum við komin upp í 500 hPa, í rúmlega 5 km hæð yfir sjávarmáli. Heldur er þar kuldalegt, en samt má greina aðstreymi af hlýrra lofti og mjög grenilegt lægðardrag fyrir vestan land (hæðarlínur og vindörvar). Lægðardragið hreyfist til austurs. Á flóknari kortum má sjá að talsvert úrstreymi er á svæðinu, það greiðir mjög fyrir uppstreymi í neðri hluta veðrahvolfs og auðveldar myndun úrkomubakka - og betri skipulagningu á klökkum sem gætu e.t.v. orðið til þegar kalt loft streymir yfir hlýjan sjó. 

Þetta sést líka á 300 hPa-korti (í 8,5 km hæð). Hér sést að lægðardragið í vestri er nokkuð virkt. Hlýjast er vestantil í því - þar er niðurstreymi, en kaldast austan við. Séu nokkur kort skoðuð í röð (á 3 klst. fresti) má sjá að kuldinn austan lægðardragsins breiðist út og vex. Þetta má telja órækt merki bólgu í neðri lögum, loftið nærri veðrahvörfum þvingast upp og kólnar innrænt. Þetta gerist á miklu stærra svæði heldur en úrkomubakkinn á fyrsta kortinu nær yfir - hann er aðeins hluti af miklu stærri atburðarás. 

Hreyfingar bakkans eru harla óljósar, verði hann kyrrstæður getur snjóað mjög mikið, fari hann hratt norðvestur og síðar norður og norðaustur um snjóar víðar, en hvergi mjög mikið. Háloftalægðardragið heldur í fyrstu áfram austur, lægðirnar á Grænlandshafi fara norður fyrir land, en síðan er alldjúp lægð langt suðvestur í hafi sem hindar það að kerfið hreinsist frá landinu. 

Seint á miðvikudag er tillaga reiknimiðstöðvarinnar um 500 hPa-stöðuna þessi (viðbúið að hún verði ekki nákvæmlega svona).

Mikil barátta stendur milli norðan- og sunnanátta yfir landinu miðju - ekki ljóst hvor hefur betur. Lægðin í suðri dælir hlýju lofti til vesturs fyrir sunnan land, en lægðardragið er enn að reyna að koma kaldri stroku suður yfir (en hiti milli kortanna tveggja hefur hækkað um 6 til 8 stig yfir Suðvesturlandi). 

Við sjávarmál er staðan svona. Enn er mikil snjókoma í úrkomubakka yfir landinu (hann hefur endurnýjað sig á einum og hálfum sólarhring) - staða hans og styrkur þó óljós. Kemur hann svo vestur um eða leysist hann upp fram á fimmtudag?

Undanfarinn sólarhring (frá aðfangadegi fram á jóladagskvöld) hafs spár verið með fjölmargar tillögur á lofti um stöðu og styrk bakkans, allt frá smávegis snjókomu víða, upp í hátt í meterssnjó á mjög afmörkuðum svæðum. En bakkinn er þegar orðinn til.

Hér er mynd tekin af veðursjá Veðurstofunnar á Miðnesheiði upp úr kl.22 í kvöld (jóladag). Greinlegur úrkomubakki er úti af Faxaflóa og þokast austur. Annar hluti er suðvestur af Reykjanesi. Geta lesendur auðveldlega fylgst með þróuninni á vef Veðurstofunnar. Ritstjóri hungurdiska hvetur þá áhugasömu til að gera það - og dást jafnframt að sjónarspili náttúrunnar. 

Staða dagsins

Þorkáksmessa hefur verið heldur kuldaleg í ár. Í tilefni af því má kannski rifja upp að fyrir nokkrum árum reiknaði ritstjóri hungurdiska út sér (og einhverjum lesendum) til gamans hversu mikið hver einstakur dagur ársins hefði hlýnað frá því að hitamælingar hófust í Stykkishólmi 1846. Langflestir dagar hafa hlýnað, örfáir kólnað - og Þorkáksmessa langmest. Sömuleiðis er merkilegt að undanfarna áratugi hafa dagarnir fyrir jól að meðaltali verið þeir köldustu á vetrinum (ekki er þó marktækur munur á þeim og fleiri dögum).

Vindur hefur í dag verið öllu meiri en undanfarna daga, þótt ekki sé beinlínis hægt að tala um illviðri. Skafrenningur hefur þó verið sums staðar á vegum og líkur virðast á að heldur herði á vindi og jafnvel úrkomu líka, einkum þó um landið norðvestanvert og er (skammvinn) appelsínugul viðvörun í gildið á Vestfjörðum í fyrramálið. Við skulum líta á stöðuna eins og hún kemur fram á kortum evrópureiknimiðstöðvarinnar nú í kvöld.

Heildregnu línurnar sýna sjávarmálsþrýsting. Alldjúp lægð er á hraðri leið til austurs fyrir sunnan land, en skammt norðvestan við land er lægð eða lægðardrag á leið til vesturs og suðvesturs. Þrýstilínur eru nokkuð þéttar vestan við hana og gengur sá strengur suðvestur um Vestfirði þegar lægðin fer hjá. Hún mun þó að mestu gufa upp yfir landinu - en strengurinn lifir hana. Þegar hann fer hjá snýst vindur úr norðaustri meira í hánorður. Litirnir á myndinni sýna 3 klukkustunda þrýstibreytingar, þeir rauðu fall, en þeir bláu ris - og sýna jafnframt hreyfingar kerfanna. 

Uppi í miðju veðrahvolfi (500 hPa9 er staðan aðeins öðru vísi. Gildistími sá sami og á kortinu að ofan.

Ísland (nokkuð óskýrt) á miðri mynd. Suðvestanátt er á landinu (vindörvar og lega jafnhæðarlína) - alveg öfug við það sem er á kortinu að ofan. Dálítil háloftalægð er við Vestfirði. Henni fylgir mikill kuldi, fjólublái liturinn byrjar hér við -42 stig. Lægðin er á leið til austsuðausturs. Þeir sem skynja veður vel hafa ábyggilega fundið að veðrið í dag hefur verið ólíkt því sem verið hefur undanfarna daga, alla vega um landið vestanvert. Snjó hafur slitið úr lofti við Faxaflóa - jafnvel þótt norðaustanátt sé - slíkt ástand er ekki alveg „eðlilegt“. 

Svo vill til að þetta kuldakerfi er ekki mjög fyrirferðarmikið og ekki sérlega illkynja - en samt á að gefa öllu slíku gaum. Ákveðin alvara á ferð. 

Svo virðist helst að kuldapollarnir stóru ætli enn að halda sig fjarri landinu - kannski senda okkur fáeina afleggjara eins og þann í dag á nokkurra daga fresti. Heimskautaröstin komst nokkuð nærri okkur fyrr í vikunni, en við sluppum samt alveg við öll illindi hennar - þau fór suðaustur á Norðursjó og allt suður í Alpa - og glitský sáust á Ítalíu, sem mun harla óvenjulegt. 

Kortið sýnir stöðuna á norðurhveli eins og evrópureiknimiðstöðin telur hana verða síðdegis á jóladag. Aðeins einn fjólubláan lit er að sjá, dreifðan í línu frá Grænlandi, yfir norðurskautið og til Austur-Síberíu. Kuldapollarnir í veikbyggðara lagi og sá vestari, Stóri-Boli varla svipur hjá sjón. Þrátt fyrir þetta virðumst við samt eiga að vera áfram vetrarmegin í tilverunni, engin hlýindi í sjónmáli - heldur munu skiptast á vægir hæðarhryggir og köld lægðardrög. Rétt að sofna samt ekki á verðinum því hlutir geta gerst mjög hratt. 

Fyrstu 20 dagar desembermánaðar

Meðalhiti fyrstu 20 daga desembermánaðar er +0,2 stig í Reykjavík, -0,8 stigum neðan meðallags sömu daga 1991 til 2020 og -0,5 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Raðast meðalhitinn nú í 15.hlýjasta sæti aldarinnar. Hlýjastir voru þessir sömu dagar 2016, meðalhiti þá +5,6 stig, en kaldastir 2011, meðalhiti þá -2,8 stig. Á langa listanum raðast hiti nú í 78. hlýjasta sæti (af 150). Hlýjast var 2016, en kaldast 1886, meðalhiti þá -5,6 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti nú -3,6 stig það sem af er mánuði. Er það -3,2 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 og -2,8 stig neðan meðallags síðustu tíu ára. Athuga ber að fáeinar athuganir vantar á Akureyri.

 

Á Ströndum og Norðurlandi vestra, og á Norðausturlandi er þetta þriðjakaldasta desemberbyrjun á öldinni, en hlýjast að tiltölu hefur verið á Suðurlandi þar sem meðalhiti er í 14.hlýjasta sæti.

 

Á einstökum veðurstöðvum hefur verið hlýjast að tiltölu á Stórhöfða og í Surtsey, hiti þar +0,6 stig ofan meðallags síðustu tíu ára. Kaldast hefur verið á Sauðárkróksflugvelli og Gauksmýri þar sem hiti hefur verið -3,9 stig neðan meðallags síðustu tíu ára.

 

Framan af mánuði var sérlega þurrt á Vesturlandi. Nú hefur úrkoman rétt sig af og hefur mælst 56,7 mm í Reykjavík og er það í meðallagi. Á Akureyri hefur enn verið fremur þurrt, þar hafa mælst 19,9 mm sem er innan við helmingur meðallags. Á Dalatanga hafa mælst 25,8 mm og er það innan við þriðjungur meðallags.

 

 

Síðustu 10 daga hefur verið alveg sólarlaust í Reykjavík þannig að sólskinstundir mánaðarins eru enn 22,1. Það er samt um 10 stundum umfram meðallags sömu daga.

 

Í öllum aðalatriðum er ekki annað hægt að segja en að vel hafi farið með veður það sem af er desember, nánast illviðralaust.