Fyrstu tíu dagar desembermánaðar 2024

Meðalhiti fyrstu tíu daga desember 2024 er -0,1 stig í Reykjavík, -1,1 stig neðan meðallags sömu daga áranna 1991 til 2020 og -0,7 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Raðast hitinn í 16. hlýjasta sæti (af 24) á öldinni. Hlýjastir voru sömu dagar 2016, meðalhiti þá 7,1 stig, en kaldastir voru þeir 2011, meðalhiti -4,8 stig. Á langa listanum raðast hitinn í 96. hlýjasta sæti (af 151). Dagarnir 2016 eru þar einnig í toppsæti, en í því neðsta eru sömu dagar 1887, meðalhiti þá -7,2 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti nú -1,6 stig, -1,2 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 en í meðallagi síðustu tíu ára.

 

Að tiltölu hefur verið kaldast við Faxaflóa og Breiðafjörð, hiti raðast í 16. hlýjasta sæti aldarinnar, en hlýjast (að tiltölu) hefur verið á miðhálendinu, þar raðast hitinn í 11. hlýjasta sæti (af 24). Miðað við síðustu tíu ár hefur verið kaldast á Hornbjargsvita, vikið þar -1,4 stig, en hlýjast á Sauðárkróksflugvelli þar sem hiti hefur verið +1,6 stigum yfir meðallagi síðustu tíu ára.

 

Úrkoma hefur mælst 31,9 mm í Reykjavik og er það í meðallagi. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 8,5 mm og er það um þriðjungur meðalúrkomu. Á Dalatanga hafa mælst 55,7 mm, það er ríflegt meðallag.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 7 í Reykjavík og er það nærri meðallagi, en sólarlaust hefur verið á Akureyri (eins og alloft í desember).

Af reykjavíkurhitanum

Við höfum endrum og sinnum hér á hungurdiskum litið á stöðu 12-mánaðakeðjuhitameðaltala. Í apríl í fyrra, 2023 var síðast drepið niður fæti í Reykjavík og er það sem hér fer á eftir bein framlenging á því. Ástæðan e.t.v. sú að nú er útlit fyrir að við fáum kaldasta ár í Reykjavík í tæp 30 ár. Það er töluverður tími, það var t.d. ekki fyrr en komið var fram á síðasta hluta níunda áratugarins að ritstjóri hungurdiska gat farið að tala um að hann myndi meir en 30 ára veðurlag. Það sama mun eiga við um þá sem nú eru á fertugsaldri, að þeir muna ekki vel veður langt aftur fyrir aldamót. Hitafar í ár hlýtur því að marka nokkur tíðindi í tilfinningu þeirra veðurgleggri í þeirra hópi, þótt við gamalmennin látum okkur fátt um finnast (eins og venjulega).

Fyrri myndin sýnir 12-mánaðakeðjur hita frá aldamótum. Í kringum þau hlýnaði verulega frá því sem verið hafði áratugina á undan og hafa nær öll ár síðan verið hlý. Hlýnunin kom eiginlega öll í einu þrepi á árunum 2002 til 2004. Síðan hefur ekkert hlýnað, en verulega köld ár hafa þó ekki látið sjá sig fyrr en e.t.v. nú, en það er þó ekki kaldara en svo að það er í meðallagi áranna 1966 til 1995. Bláu súlurnar á myndinni sýna 12-mánaða keðjumeðaltöl hitans á þessum tíma. Fyrsta gildið er sett við janúar 2001, það er hiti tímabilsins febrúar 2000 til janúar 2001. Síðan er haldið áfram. Síðasta gildið nær til desember 2023 til nóvember 2024.

Rauði ferillinn er settur inn til gamans (gerir myndina ólæsilegri að vísu). Þetta er samskonar ferill fyrir 24 ár (tæp) á hlýskeiðinu fyrir miðja 20. öld. Hann byrjar á meðaltali mánaðanna febrúar 1925 til janúar 1926, en endar á desember 1948 til nóvember 1949. Síðara hlýja tímabilið er heldur hlýrra en það fyrra - rauði ferillinn er oftast neðan við þann gráa.

Á fyrra tímabilinu er hlýjast um 1929, 1939, 1941 og 1946, en á því síðara 2003, 2004, 2010, 2014, 2016 og 2019. Á síðara tímabilinu er einna kaldast 2015 og 2018, og svo nú. Á fyrra tímabilinu er kalt 1930, í kringum 1936, 1943 og síðan langkaldast 1949. Segja má að sá kuldi hafi staðið þar til í lok árs 1952 og jafnvel lengur. Eftir það komu nokkur mjög hlý ár (aðallega hlýir vetur) þar til að kólnaði snögglega 1965 eins og alkunna er. Stærð sveiflna á milli ára er ekkert ósvipuð á tímabilunum tveimur - ræðast aðallega af tíðni vindátta og uppruna þess lofts sem um landið leikur á hverjum tíma.

 

Síðari myndin sýnir 30 ára keðjumeðaltal hitans eins og það blasir við í baksýnisspeglinum á hverjum tíma. Síðasta gildið á bláa ferlinum tekur til tímabilsins desember 1994 til nóvember 2024, en það fyrsta á við febrúar 1971 til janúar 2001. Á rauða ferlinum á fyrsta gildið við febrúar 1896 til janúar 1926, en það síðasta frá desember 1919 til nóvember 1949. Á báðum tímabilunum er 30-ára hitinn smám saman að hrista af sér kulda fortíðarinnar og hækkar eftir því sem á líður, heldur örar á því síðara heldur en því fyrra. Hlýnunin er í báðum tilvikum mjög mikil. Halli rauða ferilsins samsvarar 2,8°C/öld, en þess bláa 3,5°C/öld. Ef við rýnum í ferlana sjáum við að meiri sveigjur eru á bláa ferlinum, hlýnunin var sérlega snörp í kringum hann miðjan, þegar árin ofurköldu í kringum 1980 voru að hverfa út úr honum og ofurhlý ár að taka við. Á síðustu árum hefur heldur minni munur verið á þeim árum sem detta út og þeirra sem hafa komið inn. Þannig hagar til að næstu 4 til 6 ár gæti blái ferillinn haldist í svipaðri stöðu (jafnvel þótt fleiri ámóta „köld“ ár og það núlíðandi komi inn). Aftur á móti mun hann eiga erfitt með hækkun eftir það, því þá þurfa methlý ár að koma inn í stað hinna gríðarhlýju ára eftir 2002. Yngri og miðaldra veðurnörd geta fylgst spennt með því, við, þau elstu förum að týna tölunni úr þessu.

Við vitum auðvitað um framhald rauða ferilsins, hæsta gildi hans kom um 12 árum eftir þann enda sem við sjáum hér, hann toppaði í júnílok 1961 (frá júlí 1931, rauð strikalína) - eftir það fór hann niður á við og náði lágmarki í októberlok 1995 (grá strikalína), en hefur hækkað síðan. Fór síðan framúr fyrra hæsta hámarki í ágúst 2016 (blái ferillinn), og hefur verið ofan við það síðan.

Bláa strikalínan neðarlega á myndinni sýnir stöðu 30-árakeðjunnar í lok árs 1895, meðaltal áranna 1866 til 1895. Hún er um 0,6 stigum neðan við þá gráu (kaldasta 30-ára meðaltal síðara kuldaskeiðs). Má segja að það muni hnattrænni hlýnun - gróflega.

Ritstjóri hungurdiska mun vonandi halda áfram að gefa þróuninni gaum (á ýmsa vegu).

 

Hlýtt kvöld og nótt

Mjög hlýtt varð um stund sums staðar um landið norðan- og austanvert í gær og nótt (eins og gert hafði verið ráð fyrir). Sýnist í fljótu bragði að hiti hafi hæst komist í 17,6 stig á Sauðanesvita og Siglufirði milli kl.20 og 21 í gær. Trúlega eru nú mestu hlýindin gengin hjá. Þegar talin eru tilvik sem þessi er í fyrstu umferð gjarnan leitað að hæsta hita hvers desembermánaðar aftur í tímann. Við eigum nú á lager fjóra desembermánuði með hámarki hærra en 17,6 stig. Þar fer auðvitað fremst í flokki desemberíslandsmetið sjálft, 19,7 stig, sett á Kvískerjum 2. desember 2019, síðan koma 18,4 stig frá Sauðanesvita 14. desember 2001 - merkilegt fyrir það að það var jafnframt hæsti hiti ársins á þeim stað. Þann 15.desember 1997 fór hiti í 18,2 stig á Skjaldþingsstöðum og í 18,0 stig á Seyðisfirði þann 14. árið 1988. - Síðan kemur desember nú (sem er auðvitað ekki liðinn). Átján stigin á Seyðisfirði 1988 slógu eldra met, 16,6 stig, sem þá höfðu mælst í þremur fyrri desembermánuðum, fyrst 1933. Við bíðum enn eftir 20 stigum í desember, en þau liggja einhvers staðar í leyni í framtíðinni.

Við lögreglustöðina á Akureyri fór hiti nú í 14,6 stig, við vitum af þremur hærri tölum frá Akureyri í fortíðinni, 14,8 stig við lögreglustöðina við Þórunnarstræti þ.15. 1997 og 15,1 stig þegar stöðin var við Smáragötuna þann 21. árið 1964. Hæsta talan er 15,5 stig sem mældust 2. desember 2019 (þegar metið var sett í Kvískerjum). Nú fór hiti hins vegar í 16,1 stig við Krossanesbrautina, og er það næsthæsti hiti sem mælst hefur í desember á Akureyri. Hiti mældist 16,5 stig við Krossanesbrautina áðurnefndan 2. desember 2019. 

Í beinu framhaldi af þessu má spyrja hver sé lægsti hámarkshiti einstaks desembermánaðar. Lægstu tölurnar eru reyndar frá því tímaskeiði þegar stöðvar voru mjög fáar, og að auki ekki staðsettar á stöðum þar sem hárra talna er að vænta. En í okkar minni eru 7,9 stig sem mældust á Dalatanga 11.desember 1985 trúlega lægsta hámark af þessu tagi í minni núlifandi manna - og er í 10. sæti á listanum.

Á seinni árum hefur það aðeins gerst einu sinni að lágmarkshiti í byggðum landsins hefur ekki farið niður í -15 stig í desember, að minnsta kosti einu sinni. Það var í hinum sérlega hlýja mánuði árið 2002 að lægsta byggðarlágmarkið varð -12,5 stig (mældist á Torfum í Eyjafirði). Hálendið gerði betur, -17,5 stig mældust þá í Þúfuveri. Í desember 1933 mældist mesta frost desembermánaðar -11,3 stig, það var á Eiðum í Eiðaþinghá.

Skammvinn hlýindi

Þetta er skrifað að kvöldi laugardagsins 7.desember 2024. Á morgun er spáð skammvinnum hlýindum á landinu með allmikilli úrkomu og vindi úr suðri. Síðan snýst til suðvestlægrar og vestlægrar áttar og kólnar eitthvað aftur. 

Kortið sýnir stöðuna annað kvöld (sunnudagskvöld). Þá eru hlýindin í hámarki. Við sjáum hæð 500 hPa-flatarins (heildregnar línur) og þykktina (sýnd í lit). Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs og á að fara í um 5520 metra þegar mest verður (sumarhlýindagildi). Svona hlýtt loft heimsækir okkur endrum og sinnum í desember. Skyndifletting stingur upp á að það gerist á 7-8 ára fresti að jafnaði (en ójafnt samt). 

Ekki eru nema fimm ár síðan ámóta - eða lítið eitt hlýrra - loft fór hjá í desember. Þá urðu þau tíðindi að landsmánaðarhitamet var sett í Kvískerjum í Öræfum og hiti á fleiri stöðvum varð hærri heldur en áður hafði mælst í mánuðinum. Um það má lesa í gömlum pistli hungurdiska.

Ekkert kort fylgdi pistlinum 2019 þannig að við lítum á það hér. Þetta er auðvitað svipað að útliti, heldur efnismeira þó 2019 heldur en nú. Að þessu sinni stendur hlýja loftið líka styttra við og þarf að takast á við bæði klaka og snjó (sem er orkufrekt) þannig að varla er von á stórtíðindametum, en dægurmetahrina er næsta vís á fjölda stöðva (ekki víst að landsdægurmet verði slegin). 

Sumir muna e.t.v. að í desember 2019 þurfti ekki að bíða nema viku frá hlýindunum eftir einu versta veðri síðari ára hér á landi. Þeir sem urðu fyrir því gleyma ekki, en líklega eru samt flestir aðrir farnir að ryðga - og þurfa að leggjast í minnisuppgröft. 

Þótt skyndihlýindi á þessum tíma árs séu raunar sjaldnast mikið fagnaðarefni hagar þó þannig til nú víða um sunnan- og vestanvert landið að illur en þunnur klaki liggur á gangstéttum og plönum, gott væri að losna við hann. Hvað þessum skammvinnu hlýindum verður ágengt í því verður bara að koma í ljós. Svo óheppilega hagar til að frost hefur hlaupið nokkuð í jörð og verður viðvarandi hætta á frostrigningu (eða einu af afbrigðum hennar) hér eftir - eða allt þar til sankti-Pétur „setur vermisteininn í jörðina“ á messu sinni 22.febrúar. Af einhverjum illskiljanlegum ástæðum er þessarar dagsetningar ekki lengur getið í Almanaki Háskólans - og er það gagnrýnivert (alveg satt). Annars þarf langvinna hláku (margra daga hlýindi) til að bjarga málum. Skyndihlýindum á frosna jörð fylgja oft furðumiklir vatnavextir því svampeiginleikar jarðvegarins njóta sín ekki - allt rennur á yfirborði (sem er eins og stálskúffa - minnir mig að Sigurjón Rist hafi einhverju sinni sagt undir svipuðum kringumstæðum). Vonandi verður úrkoma þó í einhverju hófi - en rétt að gefa henni gaum.  

Smávegis af nóvember 2024

Eins og margir muna var veðurfar í nýliðnum nóvember alveg tvískipt. Fyrri hluti mánaðarins [3. til 14.] var sérlega hlýr, en síðan kólnaði að mun og fáeinir dagar urðu meira að segja óvenjukaldir. Svipað á við um dreifingu úrkomu um landið. Þetta þýðir að mánuðurinn varð ekki fjarri meðallagi í heild. Um hita á einstökum stöðvum og margskonar meiri fróðleik má lesa í yfirliti Veðurstofunnar (á vef hennar).

Við lítum (eins og oft áður) á stærri drætti. 

Hér má sjá hæð 500 hPa-flatarins (heildregnar línur) meðalþykkt (daufar strikalínur) og þykktarvik (litir). Hlýindi voru að meðaltali ríkjandi á nær öllu því svæði sem kortið nær yfir. Aðeins smáblettur yfir Grænlandi þar sem þykktin (hiti) var lítillega undir meðallagi. Neikvæða vikið er heldur meira áberandi á hitavikakorti 850 hPa-flatarins, rétt eins og í október. Þrátt fyrir hið tvískipta eðli mánaðarins var vindátt mjög eindregið úr vestri, yfir meðallagi raunar. Sunnanþátturinn var nærri meðallagi mánuðinn í heild. 

Ef taka má mark af greiningu evrópureiknimiðstöðvarinnar var sjór nokkuð kaldur á allstóru svæði fyrir norðan og austan land. Þetta má sjá á kortinu að neðan.

Á ljósgulu og ljósbláu svæðunum er hiti nærri meðallagi (ómarktækt ofan eða neðan við).  Hitavikin sem sett eru á hin hefðbundnu hafíssvæði vestur undir Grænlandi eru óviss (það er erfitt að reikna áreiðanleg meðaltöl á slíkum svæðum). Ritstjórinn hallast að því að litli blái bletturinn undan Suðvesturlandi sé raunverulegur - af þá völdum uppdráttar sjávar í norðanáttinni síðari hluta mánaðarins. Ekki er gott að segja hvað veldur þessum neikvæðu hitavikum fyrir norðan og austan. Því miður sjást ekki neinar mælibaujur inni á þessu svæði - þær sem sjást eru austar. Ritstjórinn treystir sér því ekki til að vera með neinar ágiskanir um ástæður vikanna, en þær ástæður gætu verið af margvíslegum toga. Á heildina litið er hiti á kortsvæðinu vel yfir meðallagi árstímans. 

Loftþrýstingur var vel ofan við meðallag í mánuðinum sem var nokkuð illviðrasamur, ekki þó nærri metum hvað þetta tvennt varðar.  

Taflan hér að ofan sýnir að hann var í kaldasta þriðjungi nóvembermánaða á öldinni vestan- og suðvestanlands, en annars í meðallagi. Á Austurlandi að Glettingi var hann mjög nærri því að komast í hlýjasta þriðjung - og þar með teljast hlýr. Athugum þó að hér er reiknað fyrir heil spásvæði - einstakar veðurstöðvar kunna að raðast á annan hátt (sjá yfirlit Veðurstofunnar). 

Þökkum BP að vanda fyrir kortagerðina.  

Kosningaveðurspár

Til gamans lítum við nú á spár evrópureiknimiðstöðvarinnar um kosningaveðrið undanfarna tíu daga. Ritstjórinn gerir sér auðvitað fulla grein fyrir því að nú þegar kosningar eru afstaðnar hefur eiginlega enginn áhuga á slíku. Þetta er því mest fyrir hann sjálfan og einhverja örfáa sérvitringa. 

Á fyrri myndinni er raðað upp spám reiknimiðstöðvarinnar á 12 klst fresti alla síðustu tíu daga, en þá kom veðrið á hádegi í dag, kosningadaginn 30.nóvember fyrst inn í spárnar. Rétt að benda á að myndirnar verða skýrari séu þær stækkaðar - og fyrir þá örfáu sem vilja í raun og veru skoða þær allar er mun skýrara eintak lagt í pdf-skrá í viðhengi. 

Fyrsta spáin er efst til vinstri og kom frá reiknimiðstöðinni síðdegis þann 20.nóvember. Sú spá telst mjög röng. Sú næsta á eftir var líka nokkuð röng og næstu daga var töluvert flökt í spánum. Þær voru þó sammála um að skörp skil og úrkomusvæði væri við landið, oftast yfir því. Í einu tilviki var farið með skilin alveg vestur fyrir land. Það hefði táknað hláku á landinu, nema e.t.v. á Vestfjörðum. 

Frá og með síðasta mánudegi (rauður rammi á myndinni) varð þó úr að skilin sjálf yrðu fyrir suðaustan land. Munurinn frá degi til dags fólst í lítilsháttar hliðrun á úrkomusvæðinu, úrkomumagninu og vindhraðanum. Þrátt fyrir þetta „suð“ má segja að reiknimiðstöðin hafi eftir þetta haldist í farvegi sem síðan reyndist réttur. Neðsta kortið synir stöðuna um hádegi í dag (úrkoman er ekki teiknuð). Ritstjórinn er gamall í hettunni og þykir þessi fimm daga spár reiknimiðstöðvarinnar undragóð - sérstaklega vegna þess að ekkert sem heitir var vikið frá henni á tímabilinu. En auðvitað kemur þrátt fyrir það upp alls konar vafi. Það skiptir máli hver vindáttin nákvæmlega er og hversu mikil úrkoman er - og hver hitinn er. Finna má vik í öllum þessum atriðum auk þess sem mat manna á því sem sést á kortum af þessu eða ámóta tagi er alltaf eitthvað misjafnt. 

Auk þessara spáa barst auðvitað fjöldi annarra, en í öllum aðalatriðum má segja að þessu veðri hafi verið allvel spáð síðustu dagana. 

Síðari mynd dagsins er líka nokkuð ofhlaðin, en vel þess virði samt að líta á aðalatriðin. Betra eintak má einnig finna í áðurnefndu viðhengi. 

Það er háloftarit frá Keflavíkurflugvelli sem er til vinstri á myndinni. Hita má finna á lárétta ásnum - og jafnhitalínur liggja þaðan skáhalt upp til hægri - frostmarkslínan er örlítið þykkari en hinar. Á lóðrétta ásnum má sjá þrýstihæð, þar eru hefðbundnir þrýstifletir, 1000 hPa, 850 hPa, 700 hPa og svo framvegis. Rekja má hita mælingarinnar með því að fylgja rauðu línunni. Það kólnar hratt alveg neðst - upp í um 1 km hæð. Þar taka við hitahvörf þar sem hiti fellur lítið næsta kílómetrann. Síðan tekur við ákveðið hitafall sem verður hraðara þegar ofar kemur. Við 300 hPa (eða þar um bil) hættir hitafallið að mestu og hiti er nánast sá sami í öllum hæðum eftir það, svo langt sem línuritið nær. Bláa línan sýnir daggarmarkið. Með því að bera saman hita og daggarmark sjáum við rakastig loftsins. Séu línurnar tvær nærri hver annarri er loftið rakt, en sé bilið langt er loftið þurrt. 

Lengst til hægri á myndinni má greina vindörvar. Þar sjáum við vindstyrk og stefnu á hefðbundinn hátt. Við getum nú mjög gróflega greint fjögur meginloftlög í athuguninni. Neðst er köld norðaustanátt - með fremur miklum raka. Þeir sem horfðu til vesturs á suðvesturhorninu í dag máttu greina smáa bólstra í fjarska yfir sjónum. Í hitahvörfunum þar yfir er staðan blönduð, áttin enn úr norðaustri neðst, og dregur úr raka eftir því sem ofar dregur. Þetta er heimskautaloft norrænnar ættar, trúlega komið af svæðinu austan Grænlands. Þar fyrir ofan er komið í lag sem merkt er b. Þurrt og vindur er hægur úr norðri, eða jafnvel norðvestri. Þurrkurinn bendir til niðurstreymis. Trúlega er þetta loft búið að fara yfir Grænland og hefur það leitað niður austan þess. 

Síðan komum við upp í loft sem merkt er með bókstafnum c. Þar er vindur úr suðvestri og loftið mun rakara heldur en neðar. Þetta loft er af suðrænum uppruna. Ofan á því liggja veðrahvörfin. Þar er suðvestanátt, skammdegisröst heiðhvolfsins er smám saman að ná sér á strik nú þegar sólar nýtur ekki lengur til að hita upp óson og fleiri geislunarnæmar lofttegundir heiðhvolfsins. 

Til hægri á myndinni má sjá gervihnattamynd sem tekin er um hádegi í dag. Þar má sjá mikinn skýjabakka yfir landinu. Þar er suðræna loftið sem við minntumst á, við sjáum líka niður í smábólstrana fyrir vestan land - þá sem tilheyra neðsta laginu. Jaðar skýjabakkans var oft fagur á að líta bæði í dag og í gær. Sömuleiðis sjáum við ís í Grænlandssundi á myndinni. Hann er væntanlega nýmyndaður, þunnur og örlög óljós. 

Þar neðan við er kort úr 500 hPa-fletinum. Þar sjáum við það sama. Hlýja suðvestanáttina yfir landinu og, lægðardrag við vesturströndina og jökulkalt loft fyrir norðan land. 

Sannleikurinn er sá að sáralitlu hefur mátt muna að mikla hríð gerði um nær allt land og þá verst um landið suðvestanvert. Örlítið öflugra lægðardrag þurfti til, örlítið meira aðstreymi norðanlofts - eða örlítið kaldara yfirstreymi yfir Grænland til að hræra upp í hitahvörfunum og lyfta þeim þannig að úrkoma næði að myndast. 

Gott hjá reiknimiðstöðinni að ná þessu svona vel. 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• myndefni í betri upplausn - pdf

Veðurathuganir í Hveradölum 1927 til 1934

Á árunum 1927 til 1934 voru gerðar veðurmælingar í Hveradölum við Hellisheiði. Þar höfðu danskur maður, Anders Carl Höyer og kona hans Erica, sest að og ræktuðu pottaplöntur og grænmeti. Harla sérstakt allt saman og saga þeirra hjóna í raun harla ævintýraleg. Um hana má lesa í samantekt Ólafs Stefánssonar á Syðri-Reykjum, „Hveradala Höyer og kona hans“, sem birtist í tímaritinu „Litli-Bergþór 33-2 (2012) s.20-23“ og nálgast má á timarit.is. Það verður ekki endurtekið hér. Þess skal þó getið að Erica samdi skáldæfisögu sem margir kannast við og er yfirleitt hrósað, „Anna Iwanowna“. Við fjöllum hins vegar um veðurathuganir þær sem þau hjón gerðu fyrir Veðurstofuna.

Hugsanlega leynast einhverjar upplýsingar um upphafleg samskipti Höyer og Veðurstofunnar í bréfasafni hennar. Það er hins vegar ekki sérlega aðgengilegt sem stendur (því miður). Takist ritstjóra hungurdiska þó að finna eitthvað mun því verða bætt við þennan pistil síðar. Veðurathugunarbækur eru hins vegar vel aðgengilegar og eru þær meginheimild pistilsins.

Staðurinn, Hveradalir ætti að vera flestum kunnugur. Þar var lengi skíðaskáli og síðar hótel, alþekktur viðkomustaður á austurleiðinni. Í gögnum Veðurstofunnar segir að veðurstöðin hafi verið í 315 m hæð yfir sjávarmáli. Það er vonandi ekki fjarri sanni. Trúlega hefur verið talsverður áhugi á að fá úrkomumælingar frá þessum slóðum, bæði vegna rafmagnsframleiðslu (Elliðaárstöð) sem og vatnsöflunar (Gvendarbrunnar). Nokkrum árum áður hafði orðið ákveðin vatnsþurrð við rafstöðina og því kennt um að „haustrigningar“ hefðu brugðist - varð meira að segja titill á alkunnri revíu. Hátt í hundrað árum áður hafði Jón Þorsteinsson landlæknir, þá veðurathugunarmaður í Reykjavík, giskað á að úrkoma í fjalllendinu suðaustur af Reykjavík væri allt að fjórum sinnum meiri heldur en í bænum. Þetta var auðvitað ágiskun og ekki nokkur leið að staðfesta nema með mælingum. Hafa veitumálin ábyggilega ýtt undir áhuga manna á mælingum í Hveradölum.

Mælingarnar fóru nokkuð hóflega af stað að því leyti að stöðin komst aldrei í eiginlegar mánaðartöflur Veðurstofunnar, mánaðarúrkomu að vísu getið reglulega en nánast í aukasetningu. Þótt athuganir hafi byrjað 1927 var Höyers og stöðvarinnar ekki getið í stöðva- og athugunarmannalista ársyfirlits Veðráttunnar fyrr en 1931. Það ár var sett upp símstöð í Hveradölum og stöðinni breytt í skeytastöð þá um haustið. Urðu athuganir þá ítarlegri - eins og nánar er fjallað um hér að neðan. Árið 1934 ákváðu Höyer og kona hans að flytja af staðnum. Þeim þótti víst ónæði af framkvæmdum við byggingu skíðaskála og fluttu sig að Gunnuhver á Reykjanesi og bjuggu þar við enn frumstæðari aðstæður heldur en þó var orðið í Hveradölum. Á Reykjanes kom varla nokkur maður og erfitt að koma framleiðslu til neytenda - en það hafði verið auðvelt í Hveradölum. Svo er að skilja af blaðafregnum að þau hjón hefðu ætlað að koma upp drykkjumannahæli á Reykjanesi, en hugmyndin ekki hlotið hljómgrunn yfirvalda. Þau fluttu því til Danmerkur aftur, en komu svo enn aftur til Íslands eftir stríð - eftir mikil leiðindi ytra (sjá grein Ólafs sem vitnað er til að ofan).

Engar upplýsingar er að hafa um uppsetningu mæla, en gera má ráð fyrir því að úrkomumælirinn hafi verið hefðbundinn, án vindhlífar eins og tíðkaðist á þessum árum. Hitamælar hafa trúlega verið í kassa á norðurvegg íbúðarskála.

Athugunarbækur Höyers á tímanum áður en skeytastöðin hóf sendingar eru fábrotnar en ákaflega snyrtilegar og auðlesnar. Við lítum á eitt dæmi af handahófi.

Hér má sjá fyrstu tíu daga júnímánaðar 1930. Mælt er að morgni, hiti, hámarkshiti, lágmarkshiti og úrkoma. Gríðarmikil úrkoma er mæld að morgni 3. og 4. hátt í 100 mm. Seinni dagana gerði mikið kuldakast, sem olli ákveðnum vandræðum við undirbúning Alþingishátíðarinnar sem haldin var undir lok mánaðarins. Við sjáum að þann 9. snjóaði lítilsháttar, snjódýpt mældist 1 cm. Frost var á nóttum og aðfaranótt þess 12. fór það niður í -4,1 stig. 

Skeytasendingar hófust úr Hveradölum 1. október 1931. Athugað var tvisvar á dag, kl.8 og kl.17 (9 og 18 að okkar tíma). Meðaltöl voru aldrei reiknuð. Ástæðan er trúlega sú að reiknireglur hafa ekki verið búnar til fyrir þetta athugunartímapar á þessum tíma (það var gert síðar). Reynslan hefur sýnt að síðari athugunartíminn, kl.17 er óheppilegur til meðaltalsreikninga mælinga í illa vörðum veggskýlum. Vegna ákveðinnar sjódepru er óvíst (úr þessu) að ritstjóri hungurdiska fái nægilega öflugt nördakast til að ganga í þessa reikninga, en þeir eru ekki mjög mikið mál. Kannski einhver taki það að sér í framtíðinni - það verður þó seint forgangsatriði. 

Það tekur meira á augun að lesa úr þéttum skeytabókunum. Dæmið hér að ofan sýnir fyrstu daga septembermánaðar 1933. Það var mikill rigningamánuður. Mánaðarúrkoman var 583,7 mm og má segja að haugrignt hafi flesta daga. Aðeins þrír dagar voru þurrir. Í janúar þetta sama ár, 1933 mældist úrkoman sjónarmun meiri en þetta eða 596,1 mm og var alllengi mesta mánaðarúrkoma sem mælst hafði á íslenskri veðurstöð. 

Við skráningu þessara bóka er mikill kostur að hita- og úrkomumælingar eru færðar tvisvar. Fyrst athugunin sjálf, með einum aukastaf, en aukastafnum síðan sleppt í skeytinu sjálfu. Þetta verður þó til þess að draga mjög úr líkum á mislestri. Væri úrkoma minni en 0,7 mm, var tölunni 9 bætt í skeytið. Mældist úrkoman t.d. 0,4 mm, var talan 94 send í úrkomudálkinum. Talan 97 var frátekin fyrir þau tilvik að úrkomu varð vart, en hún var svo lítil að hún mældist ekki. Yrði úrkomu alls ekki vart var sent 00 í úrkomudálk. Væri hiti ofan frostmarks var aukastaf einfaldlega sleppt, en hækkað upp eða lækkað, 10,7 stig urðu þannig að skeytatölunni 11. Væri frost var 50 bætt við töluna (mínusmerki sleppt), mældist hiti t.d. -6,2 stig var sent 56, væri frostið orðið -15,2 stig var talan 65 send. Þannig komst það mikilvægasta til skila. Skeytalykill þessi var í megindráttum frá árinu 1929, áður höfðu einfaldari lyklar verið í notkun. 

Skeytasendingum úr Hveradölum lauk í júnílok 1934. Höyer athugaði þó einn mánuð til viðbótar áður en hann flutti burt. Þá var bygging skíðaskálans komin á fullan skrið. 

Eftir að Höyer og kona hans settust að í Hveradölum kom í ljós að jarðskjálftar voru tíðir á staðnum, fleiri en mældust á mælinum í Reykjavík. Alltaf er getið um jarðskjálftana í athugunarbókunum og síðari árin einnig um styrk þeirra eftir svokölluðum Rossi-Forel kvarða, en hann mun vera undanfari Mercalli-styrkleikakvarðans, segir frá styrk skjálftans á athugunarstað, en ekki heildarorku hans eins og við erum vanari í síðari tíma jarðskjálftafregnum. 

Með skýrslunni fyrir febrúar 1929 fylgdi þetta forvitnilega bréf (dagsett 1.mars). Þar segir frá einkennilegri hávaðahviðu sem gekk yfir þann 16.febrúar og stóð í um hálfa klukkustund. Hávaðanum fylgdi hvirfilvindur, en hann minnti samt helst á jarðskjálftadrunur eða þrumur. Ekki var hægt að meta úr hvaða átt hávaðinn barst. Höyer tekur fram að þessi mánuður hafi annars verið alveg laust við jarðskjálfta (fuldstændig forskaanet for Jordrystelser). Ekkert hafi orðið vart við eldgosið í Hveradölum, en um þessar mundir stóð yfir eldgos í Öskju, sennilega það síðasta þar til haustið 1961. Ekki skal hér um dæmt hvað var þarna á seyði, en talsvert var um þrumur og eldingar þessa viku. 

Ársmeðalúrkoma í Hveradölum á mæliskeiðinu var 2900 mm, en 855 mm á sama tíma í Reykjavík. Í Reykjavík gerðist það að mælingarnar voru fluttar úr skjólsælu porti við Skólavörðustíg upp á þak Landssímahússins. Samanburðarmælingar bentu til þess að úrkoma þar uppi mældist verr heldur en við Skólavörðustíginn. Einnig má með góðum vilja sjá slíka þróun séu mælingar í Reykjavík og í Hveradölum bornar saman. Engin vindhlíf var á mælinum í Hveradölum og kannski hefði úrkoma þar mælst enn meiri með slíkri hlíf heldur en þó gerðist. En eftir stendur að með mælingunum fékkst staðfesting á þeirri gömlu ágiskun Jóns Þorsteinssonar landlæknis að úrkoma í fjallgarðinum suðaustur af Reykjavík væri allt að fjórum sinnum meiri heldur en í borginni (sem þá var reyndar engin borg).

En Höyer athugaði ekki aðeins veður. Í Vísi þann 7. janúar 1930 má finna þessa töflu:

Rétt er að geta þess að veturinn 1928 til 1929 var fádæma hlýr og snjóléttur, sá langhlýjasti allt frá 1847 að telja. Snjór var þá lítið til trafala á heiðinni. Tölurnar eru svo nákvæmar að við sjáum að sex fleiri bílar fóru austur heldur en komu að austan. Hægt er að velta sér upp úr árstíðasveiflu umferðarinnar - en við látum það vera. 

Ritstjóri hungurdiska rakst fyrir allnokkrum árum á skeytalykil sem nota átti í Hveradölum við snjóathuganir. Hann er nokkuð sérkennilegur. Í texta er vísað til Skíðaskálans þannig að lykillinn getur ekki hafa verið ætlaður athugunum Höyers - og engin merki hans finnast í bókum hans. Stafsetning og orðalag eru nokkuð fornleg (je í stað é - og fleira) sem bendir til þess að þetta hafi verið fyrir miðja öldina. Engin fullvissa er þó um það því engar heimildir aðrar hefur ritstjórinn fundið. Við skulum nú til gamans líta á hluta skeytalykilsins. 

Hér er ýmsum upplýsingum komið fyrir í fimm tölustöfum, einu skeytaorði. Á myndinni má sjá reglur um tvo fyrstu stafi orðsins, þá sem segja frá færð og skíðafæri. Þriðji stafurinn segir síðan frá snjóhulu og snjólagi (hvort um þurran eða blautan snjó er að ræða) og þeir síðustu tveir greina frá snjódýpt í cm. Deilt er í hana með tveimur - til að ná inn meiri snjódýpt heldur en einum metra í skeytið. Nái snjódýpt 2 metrum eða meira skal setja 99 í reitinn. - En ekkert veit ritstjórinn um það hvort þessi lykill komst einhvern tíma í notkun. Almennt má segja að ekki sé góð reynsla af sérathugunum sem þessum - óvenjulegt er að finna athugunarmenn sem sinna þeim til langs tíma. Séu athugunarmenn margir fara athuganir venjulega í vitleysu (undantekningar eru þó frá slíkri bölsýnisreglu). 

Við látum þetta duga um athuganir í Hveradölum í bili. Kannski sjón og þrek ritstjórans batni og hann komi sér í að líta betur á hitaathuganir og fleira þaðan. En við þökkum A.C. Höyer og konu hans fyrir þeirra hlut. 

Um miðja viku

Við lítum nú á veðrið um miðja vikuna í spá evrópureiknimiðstöðvarinnar - kannski áttum við okkur betur á óvissunni um kosningaveðrið með því að fara á dálítið kortafyllerí. Athugið enn að ritstjóri hungurdiska gerir ekki veðurspár - hann fjallar aðeins um þær.

Hér má sjá hefðbundið norðurhvelsháloftakort og gildir það síðdegis á miðvikudag, 27.nóvember. Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar, af þeim ráðum við vindátt og vindstyrk, Þykktin er sýnd með litum, hún mælir meðalhita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Dökkfjólublái liturinn er svona um það bil að festast í tilverunni, tilheyrir vetrinum og verður viðloðandi til vors. Það er sjaldgæft að hann nái alveg til Íslands, rétt ber við, enda er þykktin sem hann markar aðeins 4920 metrar - eða minni. Ef við rýnum í kortið sjáum við að liturinn teygir sig suður með austurströnd Grænlands. Hann fylgir snörpu lægðardragi sem er nú á leið yfir Grænland og fer síðan til austurs í átt til Barentshafs næstu daga á eftir. Þótt kaldasti hluti dragsins fari framhjá landinu að þessu sinni stingst kuldinn að norðan samt undir hlýrra loft sunnan við í kjölfar dragsins (það er þyngra).

Nokkuð langt suður í hafi er háloftalægð sem beinir hlýju lofti úr suðri til norðurs í átt til landsins. Jafnframt hreyfist lægðin norðaustur - en fer hægt yfir. Aðalspurningin í framhaldinu er hvort hún fari nægilega hægt og nægilega vestarlega til að þrengja að kuldanum úr norðri. Síðustu daga hafa spár verið mjög reikular í rásinni varðandi lægð þessa og samskipta hennar við kalda loftið þannig að mikil óvissa hefur verið í spám um veður á kosningadaginn og á talningarnótt. Líklega skýrist það nokkuð þegar miðja lægðardragsins kalda verður komin hjá. Ferð þess yfir Grænland skapar óvissu. Hvernig fer Grænland með dragið? 

Við skulum nú líta á nokkur kort til viðbótar - aðallega í kennsluskyni (og fyrir nördin) - aðrir geta sleppt þeim, litið upp og farið að hugsa um óvissu sína í kjörklefanum.

Næst er einskonar stækkuð mynd af lægðardraginu, eins og því er spáð kl.21 að kvöldi miðvikudags. Hér sýna litirnir hita í 500 hPa-fletinum, en vindörvar vindstyrk og stefnu. Hann blæs mjög kröftuglega af suðvestri yfir landinu, 30 til 40 m/s. Þar sem jafnhitalínur og jafnhæðarlínur eru ámóta þéttar gætir þessa vinds ekki að marki í mannheimum - en suðvestanátt er þó ríkjandi þar niðri. Ekki langt undan Vestfjörðum verða jafnhitalínur þéttari heldur en jafnhæðarlínurnar og þar nær hitabrattinn því að snúa vindi í neðstu lögum til norðaustanáttar. Þetta sjáum við vel á næsta korti.

Það sýnir stöðuna í 925 hPa-fletinum á sama tíma, í um 700 metra hæð yfir sjávarmáli. Lægðardrag er rétt við Vestfirði, suðvestanátt ríkjandi á landinu, en handan lægðardragsins er mjög stríð norðaustanátt, ísköld. Ljósasti fjólublái liturinn sýnir -16 stig og vindur er 25 til 30 m/s. Svo er að sjá að kuldinn breiðist yfir allt landið á fimmtudag, en vegna þess að kerfið er jafnframt á leið til norðausturs verður norðaustanáttin vonandi ekki mjög hvöss, alla vega ekki lengi. En að við sleppum við kuldann er harla ólíklegt. Lægðin, sem er ekki djúp, á þvínæst að dýpka mjög rækilega austur af Jan Mayen og fara niður í um 960 hPa um sólarhring síðar - en þá úr sögunni hvað okkur varðar. 

Það er líka lærdómsríkt að líta hærra. Þetta kort sýnir stöðuna í 300 hPa-fletinum, í tæplega 9 km hæð. Þar skulum við sérstaklega taka eftir bletti yfir Grænlandssundi sem er hlýrri heldur en loftið umhverfis. Þegar lægðardragið fer austur af Grænlandi - og það losnar um kalda loftið norðurundan - það sem er þarna að streyma til suðvesturs um Grænlandssund og áfram verður niðurstreymi ofan við, bæði vegna ýktra lóðréttra hreyfinga þegar dragið kemst austur af jöklinum, en einnig vegna úrstreymis í neðri lögum - veðrahvörfin dragast niður og hlýna. 

Síðasta kort dagsins sýnir sjávarmálsþrýsting á þessum sama tíma, á miðvikudagskvöld kl.21. Jafnþrýstilínur eru mjög þéttar í Grænlandssundi og þar stígur loftvog mjög - en fellur í hreyfistefnu lægðarinnar suðvestur af Jan Mayen. Þrýstifall lægðarinnar suður í hafi er farið að gera vart við sig syðst á kortinu og við sjáum söðul milli lægðanna fyrir suðvestan land. Fjallað var almennt um óvissu þessarar stöðu í pistli hungurdiska í fyrradag. Síðan þá hafa birst margar spár - og engin er sammála. Þótt tilhneiging sé alltaf til að trúa nýjustu spánni er samt fullsnemmt að gera það - við verðum að bíða þess að óvissu Grænlandslægðardragsins kalda ljúki. Eftir það ættu spár að verða talsvert skýrari varðandi veður helgarinnar. Þangað til er hollast að hafa í huga að þrátt fyrir allt er veðrið gott - eða minnsta kosti meinlaust - mun fleiri daga heldur en það er slæmt. Veðbanki sem alltaf veðjar á meinlítið veður vinnur alltaf þegar til lengdar lætur, sé hóflega lagt undir og ekki teflt á tæpasta vað. 

Vika í kosningaveðrið

Ritstjóri hungurdiska gerir ekki veðurspár - en hann ræðir þær alloft á almennum nótum. Það sem hér fer á eftir er þannig. Vika er í kosningadag - og þar með kosningaveðrið og (trúlega) allt of snemmt að segja af eða á um það hvernig það verður. En við getum aðeins velt fyrir okkur þeim megindráttum sem boðið er upp á. 

Til að gera það notum við spár evrópureiknimiðstöðvarinnar - í þessu tilviki svokallað klasameðaltal. Það er meðaltal úr ríflega 50 örlítið mismunandi spám sem reiknaðar voru nú síðdegis út frá greiningu á hádegi, laugardag 23. nóvember. Tökum fram að meðalspáin er (auðvitað) aldrei rétt - hún sýnir einhverja útsmurða stöðu. Stöku sinnum er hún beinlínis mjög röng, þá helst þegar veðurlagið reikar í tvær eða þrjár ólíkar áttir - meðaltalið verður þá eitthvað fjarri lagi. Oft sýnir það þó aðaldrætti málsins. Við getum vonað að svo sé að þessu sinni - en þegar líður á vikuna taka smáatriðin síðan yfir og raunverulega verður hægt að gera spár sem kannski standast.

Við sjáum hér „venjulegt“ 500 hPa-háloftakort. Jafnhæðarlínur eru heildregnar, þykkt er sýnd í lit. Við megum taka eftir því að lengra bil er hér á milli jafnhæðarlína heldur en venjulega á svona kortum - það stafar af þeirri útjöfnun sem nefnd var hér að ofan - en ekki vegna þess að veðrið sé svo rólegt. 

Við sjáum að hæðarhryggur er vestan við Grænland, austan við hann er lægðardrag til suðurs rétt vestan Íslands og nær það langt suður í haf. Þar fyrir austan er annar hæðarhryggur. Við norðurjaðar kortsins sjáum við í meginkuldapoll norðurhvels - (við höfum oft kallað hann Stóra-Bola hér á hungurdiskum). Hlýtt loft sækir fram austan lægðardragsins - kannski sveigir það í átt til Íslands - en kannski fer það í hina áttina - til austurs. Fyrir norðan er mjög kalt loft - það sækir einnig að. Á milli verður til átakasvæði - það liggur einmitt um Ísland á kortinu (brúnbleik strikalína). Til að hjálpa okkur við að ráða í kortið hefur reiknimiðstöðin sett á það daufar strikalínur. Þær mæla flökt á milli spánna í klasanum. Við getum rakið okkur eftir línu þar sem flöktið er í hámarki. Hún liggur til norðausturs milli Íslands og Færeyja. Meiri breytileiki er suðaustan við okkur heldur en norðvestan við. 

Þetta setur upp í huga okkar býsna fjölbreytta kosti - ýmist vonda eða góða. Versti kosturinn er auðvitað öfugsniðinn, að hlýja loftið nái yfir okkur í efri lögum, en ekki þeim neðri. Betra er að vera annað hvort alveg í kalda loftinu eða alveg í því hlýja. 

Hér verður ekkert um það sagt hvað verður, en vonandi sjá þeir sem glöggir eru við hvers konar vanda er við að eiga. Þegar þetta er skrifað erum við hreinlega í köldu lofti - en eftir helgi er búist við mildara lofti úr vestri - en mjög kalt lægðardrag fylgir síðan í kjölfarið - með skammvinnum öfugsniða á fimmtudag (ef rétt er spáð). Örlögin ráðast kannski af því hvernig fer þann dag. Nær vindur að snúast almennilega til norðvesturs í háloftunum á eftir lægðardraginu? - eða sitjum við uppi með öfugsniðann vonda? Eða verður mótframsókn hlýja loftsins nægilega öflug til að snúa háloftavindáttinni til austurs með hláku fyrir laugardaginn? Kannski verða aðalátökin alveg austan við land - handan flökthámarkslínunnar?

En þetta er allt saman nördatal - þeir sem í alvöru eiga undir veðri fylgjast auðvitað vel með spám Veðurstofunnar og annarra til þess bærra aðila. 

En hitavikavísaspá reiknimiðstöðvarinnar fyrir fimmtudaginn er athyglisverð.

Hér sjáum við lægðardragið kalda yfir landinu - vindátt úr suðvestri í öllum hæðum yfir Suðurlandi, en öfugsniði yfir Vestfjörðum - ísköld norðaustanátt niðri - en suðvestan ofan við. 

Djúp lægð

Í erlendum fréttum heyrist oft talað um eitthvað sem kallað er „Bomb Cyclone". Ritstjóra hungurdiska er ómögulegt að nota hina hráu íslensku þýðingu „sprengilægð" - og reynir að komast hjá því með því að tala um lægð í óðadýpkun - (jafnvel óðalægð) en alla vega að lægð fari í óðadýpkun. En auðvitað er hann til viðræðu um annað. 

Erlenda hugtakið er í sjálfu sér nokkuð skýrt. Það er að minnsta kosti 44 ára gamalt, frá 1980, og birtist í grein í einu af tímaritum Bandaríska veðurfræðifélagsins (AMS), Monthly Weather Review. Í orðskilgreiningaskrá félagsins (AMS glossary) má finna skilgreiningu á fyrirbrigðinu - þýði hana lauslega: Utanhitabeltisyfirborðslægð þar sem þrýstingur fellur að meðaltali um að minnsta kosti 1 hPa á klst í 24 tíma. (Síðan er tilvísun í greinina. Orðaskráin er aðgengileg á netinu (að vísu er eitthvað tortryggnivesen á síðunni um þessar mundir). 

Lægðir sem þessar eru ekki sérlega sjaldgæfar, eru þó algengastar yfir úthöfum og vindur oftast mestur langt frá landi. Fyrir nokkrum dögum var ein á ferð skammt undan norðvesturströnd Bandaríkjanna - var reyndar sérlega öflug af lægðum þar um slóðir að vera, en versta veðrið varð þó á hafi úti. 

Nú um helgina er ein á ferð fyrir sunnan land. Hér má sjá spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gildir síðdegis á laugardaginn (23.nóvember).

Lægðin er hér keyrð niður í 934 hPa í miðju og talin hafa dýpkað um 37 hPa á einum sólarhring. Fellur því að áðurnefndri skilgreiningu - og rúmlega það.

Köld smálægð úr norðri mætir hlýrri og stærri lægð úr suðri og loftvog snarfellur. Lægðin er svo mikil að óhjákvæmilegt er að hún hafi einhver áhrif hér á landi. Það herðir um stund á austan- og síðar norðaustanátt sem nær hámarki um hádegi á sunnudag - en vonandi gerist ekki meir. Það hlýnar eitthvað þegar vind hreyfir - og ívið hlýrra loft kemur að sunnan. Lægðin er fljót að blása úr sér. Öldugangur vestan lægðarmiðjunnar verður ógurlegur - og veldur miklu brimi á Írlandi og víðar við strendur Bretlandseyja - og jafnvel sunnar. 

Fljótlega má fara að gefa kosningaveðrinu gaum. Hingað til eru spár afskaplega misvísandi. Sýnist sem meirihluti þeirra geri ráð fyrir skaplegu veðri, en þó ekki allar. Það væri afskaplega hvimleitt að fá slæmt veður á kosningadaginn.