Veðurstofan telur veturinn fjóra mánuði, desember til mars. Þó sá nýliðni hafi verið heldur kaldari en algengast hefur verið síðasta aldarfjórðunginn verður samt að telja að hann hafi farið vel með (eins og oft er sagt). Slík ályktunarorð fara þó auðvitað eftir því hver sjónarhóllinn er. Úrkoma hefur t.d. verið í minna lagi um landið sunnanvert, sem varla er hagstætt í huga þeirra sem áhyggjur hafa af vatnsbúskap, en auðvitað hagstætt fyrir þá sem berjast við slagregn og leka. Þrátt fyrir stöku hríðarköst hefur færð lengst af verið með skárra móti - þótt kröfur um góða færð vaxi mjög hratt - og ófærðardagur getur valdið röskun á ferðum mun fleiri heldur en áður var. 

Ritstjóri hungurdiska hefur lengi fylgst með illviðrum (í 60 ár) og reynir að meta þau, afl þeirra og tíðni, á ýmsa vegu. Ekki eru það skotheld fræði - en gefa þó ýmsar vísbendingar. Sú aðferð sem hér er fjallað um hefur komið við sögu á hungurdiskum áður. Á hverjum degi er talið saman á hversu mörgum veðurstöðvum (í byggð) vindur hefur náð stormstyrk (20 m/s eða meira). Ekkert er tekið tillit til þess hvort sá stormur stóð stutt eða lengi. Síðan er reiknað hlutfall á milli þessa stöðvafjölda og allra stöðva sem athuga þann sama dag. Sú tala (sem er alltaf á milli núll og einn) er margfölduð með þúsund. Sérhver dagur fær þannig hlutfallstölu (langoftast mjög lága). Síðan leggjum við saman allar hlutfallstölur hvers mánaðar - og síðan vetrarins í heild. 

Stórfelldar breytingar á stöðvakerfinu eru nokkuð áhyggjuefni í þessu sambandi. Fyrri mynd dagsins á að róa okkur hvað það varðar.

Hér má sjá stormasummur mannaða og sjálfvirka kerfisins á vetrum áranna 2001 til 2023 bornar saman. Þær eru aldrei nákvæmlega þær sömu, en í öllum aðalatriðum eru þær samt að sýna það sama. Munurinn er ekki kerfisbundinn, þó er það þannig að meðaltal sjálfvirka kerfisins er aðeins lægra en þess mannaða. - Ártöl eru síðara ár vetrarins, 2001 er tíminn frá desember 2000 til mars 2001. 

Við komumst aftur til 1949. Súlurnar sýna summur einstakra vetra, en rauða línan er tíuárakeðja. Talsverður breytileiki er frá ári til árs. Það vekur athygli hversu lág tala nýliðins vetrar er (2023-24), sú lægsta frá 1964 (reyndar mjög svipuð 1977). Flestir munu telja þetta vísbendingu um að veturinn hafi verið hagstæður. Auðvitað er hann ekki flekklaus, slíkur vetur kemur varla fyrir á Íslandi. Veturnir 2020 og 2022 voru hins vegar mjög illviðrasamir og 2015 sá illviðrasamasti á þessari öld (það sem af er) - eins og margir muna. 

Við gætum reynt að búa til samsettan gæðavísi fyrir vetrartíðina og fengi nýliðinn vetur háa einkunn fyrir veðramildi (ef þessi kvarði hér er notaður). Hann skorar ekki eins hátt í hita (en mjög skiptar skoðanir eru uppi um gæði vetrarhlýinda - sumir vilja alls ekki neitt svoleiðis). Minnisstæðar eru fréttir sem birtust árið 1929 - en sá vetur var bæði hægviðrasamur og hlýr (rétt eins og 1964). Þá voru einnig óvenjuleg hlýindi á Vestur-Grænlandi. Þau voru þar mjög illa séð og ollu umtalsverðum vandræðum - veiðar heimamanna röskuðust svo að lá við matarskorti - hlýr vetur var þar ekki talinn til gæða. Sagt er að svo sé enn. 

Meðan við bíðum eftir tölum marsmánaðar frá Veðurstofunni skulum við líta á 500 hPa-meðalkort mánaðarins. 

Jafnhæðarlínur eru heildregnar, en hæðarvik eru sýnd með litum. Dálítill hæðarhryggur er fyrir norðan land og mikil jákvæð hæðarvik yfir Grænlandi. Hlýindi fylgdu á þeim slóðum og eins var mjög hlýtt á meginlandi Evrópu. Vik voru mjög neikvæð við Bretland. Ekki var þó sérlega kalt þar því sunnanátt var ríkjandi, lægðir viðloðandi mestallan mánuðinn. Eina svæðið þar sem hiti var undir meðallagi var blettur í vesturjaðri bláa svæðisins, þar ríkti svöl vestnorðvestanátt. 

Eins og við sjáum af kortinu voru austlægar áttir ríkjandi í háloftunum í mars. Það er ekki algengt. Við athugun kemur í ljós að þetta er í fyrsta sinn síðan 1963 sem austanátt er ríkjandi í marsmánuði yfir landinu - og ekki er vitað um aðra marsmánuði sem þannig er háttað um á tíma háloftamælinga. Sá er þó munur á mars nú og 1963 að þá var meiri sunnanátt heldur en nú og meðalhiti á landsvísu 2,5 stigum hærri heldur en nú - frægur mánuður fyrir hagstæða tíð. 

Við þökkum BP að vanda fyrir kortagerðina. 

Við rifjum nú lauslega upp veðuraðstæður tengdar snjóflóðinu mikla sem grandaði sumarhúsabyggð í Tungudal við Ísafjörð og olli sömuleiðis gríðarlegu tjóni á skíðasvæðinu á Seljalandsdal.

Svo vildi til að ritstjóri hungurdiska var um þessar mundir að taka við stjórn á Úrvinnslu-og Rannsóknasviði Veðurstofunnar og fékk þetta flóð því í fangið (í óeiginlegri merkingu). Árið eftir féllu síðan enn skaðvænlegri flóð sem urðu til þess að snjóflóðamál voru tekin til gagngerðrar endurskoðunar og fjármagn í varnir gegn þeim stóraukið. Grundvelli hættumats var í kjölfarið gjörbreytt. Allan þann tíma sem ritstjórinn var síðan í þessu sama starfi liðu aldrei margir dagar í senn án þess að snjóflóðamál bæri á góma. Þetta voru tæp tíu ár. 

En það er þó þannig að allt frá snjóflóðunum miklu í Neskaupstað 1974 hafði hreyfing verið á snjóflóðavörnum. Frá 1979 hafði starfsmaður á Veðurstofunni sinnt þessum málum þar og frá 1989 voru starfsmennirnir þar tveir. En við mjög ramman reip var að draga, skilningur á hættunni var lítill meðal ráðamanna flestra, bæði á landsvísu og í heimabyggð. Mörgum þótti rétt að fela vandann og þrátt fyrir augljósa hættu var leyft að byggja ný hús á hættusvæðum, jafnvel barnaheimili. En eins og kemur fram í fréttaútdrætti hér að neðan áttu rýmingar sér þó stað - gert hafði verið ráð fyrir þeim. Og í apríl 1994 var rýmt á fáeinum stöðum, en aðeins eftir að stóra flóðið féll. 

Flóðið mikla 1994 kom algjörlega á óvart, og stærð þess var sannarlega óvenjuleg. Samkvæmt mælingum var rúmmál þess um 650 þúsund rúmmetrar, það mesta sem mælt hefur verið hér á landi allt til dagsins í dag. Þetta er stór tala. Á Veðurstofunni var talað um að þetta samsvaraði nokkurn veginn því að allur bílafloti landsmanna hafi komið ofan hlíðina á 150 til 180 km hraða á klukkustund. Sú samlíking (þó ónákvæm sé og ekki alveg réttmæt) ætti að koma flestum í skilning um það hversu hættuleg snjóflóð eru.

Um flóðið má lesa í ýmsum heimildum. Blöðin greindu ágætlega frá því, þess er að sjálfsögðu getið í skýrslum Veðurstofunnar og nú þessa dagana er um það fjallað í tveimur ágætum útvarpsþáttum. 

Hér verður ekki farið nánar út í þá sálma, en við notum tækifærið og rifjum upp veðuraðstæður með hjálp nokkurra korta era-interim endurgreiningarinnar. Í Morgunblaðinu 6.apríl lýsir Haraldur Eiríksson veðurfræðingur aðdraganda veðursins í fáum orðum. Ekki treystir ritstjóri hungurdiska sér til að gera það betur:

Tvær óvenju djúpar lægðir fóru yfir landið um páskana og ollu illviðri víða um land. „Þær réðu ríkjum alla páskana,“ sagði Haraldur Eiríksson veðurfræðingur. „Það má segja að skásta veðrið hafi verið á laugardag þegar fyrri lægðin fór að grynnka.“ Í seinni lægðinni mældist loftþrýstingur um 951 millibar á Dalatanga sem er nálægt meti miðað við árstíma. Að sögn Haraldar var mjög djúp lægð fyrir suðaustan land, milli Íslands og Skotlands, á skírdag sem þokaðist hægt norður á bóginn. Þann dag gerði leiðinda norðanátt um allt land en daginn eftir, á föstudaginn langa, var lægðin fyrir austan landið og var áfram mjög djúp. Seinnihluta dagsins var lægðin komin norðaustur fyrir landið og farin að grynnka. Á laugardag var lægðin kyrrstæð fyrir norðan og norðaustan land og hélt hún áfram að grynnast. „Þá er hins vegar farið að sjá í mjög vaxandi lægð fyrir suðvestan land og að morgni páskadags kemur hún upp að landinu," sagði Haraldur. „Fyrst um morguninn er austlæg átt um nær allt land með snjókomu en um tíma gerði hvassa vestanátt syðst á landinu með blindbyl.“ Lægðin var undan Austurlandi um kvöldið og var þá óvenju djúp miðað við árstíma eða rúmlega 951 millibar og lítið eitt dýpri en fyrri lægðin. Þessi lægð hélt kyrru fyrir fram á annan í páskum og var viðloðandi Norðurland en þokaðist þá heldur vestur með norðurströndinni og grynntist lítillega en var þó áfram mjög djúp.

Við lítum því næst á kortin:

Kortið að ofan sýnir fyrri lægðina sem Haraldur talar um. Hún varð dýpst miðvikudaginn í dymbilvikunni, líklega um 941 hPa í miðju. Það er mjög óvenjulegt svo seint í marsmánuði. Rétt rúmri viku áður hafði reyndar enn dýpri lægð farið nærri landinu, en vestan við það. Þrýstingur á Keflavíkurflugvelli fór niður í 942,0 hPa og í miðju lægðarinnar hefur þrýstingur verið enn lægri, innan við 940 hPa. En á skírdag versnaði veður hér á landi þegar lægðin fór um það bil í stefnu sem örin á kortinu sýnir. En hún grynntist smám saman. Töluverð úrkoma varð um landið norðanvert og var ýmist rigning, slydda eða snjókoma á láglendi. Giskað hefur verið á að myndast hafi veikt lag í snjóþekjunni á Vestfjörðum. En e.t.v. er fullt eins líklegt að það hafi gerst áður. Lægðin sem er hér austur af Nýfundnalandi fór mjög hratt til austurs og olli illviðri á Bretlandseyjum og í sunnanverðri Skandinavíu á föstudaginn langa, en kom ekki við sögu hér á landi.  

Á laugardaginn fyrir páska [2.apríl] var háloftastaðan eins og kortið að ofan sýnir. Gríðarkalt loft sækir út yfir Atlantshaf úr vestri og lægðabylgja gengur á móts við það úr suðvestri.

Grunnkortið gildir á sama tíma, síðdegis á laugardag. Þá var stund milli stríða hér á landi, en úrkomusvæði er enn við Vestfirði. Það má taka eftir því að áttin þar er úr hánorðri eða jafnvel norðvestri, en áttir milli vesturs og norðurs eru óvenjulegar undan Vestfjörðum, nánast óeðlilegar vegna nálægðar Grænlandsstrandar og hinna háu fjalla þar. Lægðin sem á kortinu er austur af Nýfundnalandi dýpkar mjög ört og hreyfist eins og örin sýnir.

Rúmum sólarhring síðar, seint að kvöldi páskadags [3.apríl] er lægðin skammt undan Norðausturlandi, innan við 950 hPa í miðju. Þrýstingur á Dalatanga fór niður í 951,3 hPa og er það næstlægsti þrýstingur sem mælst hefur á landinu í apríl. Fjórum árum áður, 11.apríl 1990 hafði þrýstingurinn farið niður í 951,0 hPa á Bergstöðum í Skagafirði. Í þriðja sætinu er síðan mæling frá Stórhöfða í Vestmannaeyjum 21.apríl 1947. Ekki er ólíklegt að aprílþrýstimet hefði verið sett 1994 hefðu stöðvar með loftvog verið jafnmargar og nú er.   

Eftir að hafa náð fullum þroska tók lægðin slaufu til vesturs undir Eyjafjörð og þaðan suður og suðaustur yfir landið. Kortið gildir á miðnætti að kvöldi annars dags páska, 4.apríl, fáeinum stundum áður en flóðið mikla féll. 

Í framtíðinni verður vonandi gerð nákvæmari greining á úrkomu og vindi samfara þessari lægð til að hægt verði að kveða úr um það um hvers konar atburð var í raun að ræða. Úrkoma mældist allmikil, en ekki samt aftakamikil. Tvær sjálfvirkar veðurstöðvar voru komnar á fjöllum vestra, á Þverfjalli og á Dynjandisheiði. Á þeim báðum fór vindátt vestur fyrir norður og þótt vindur mældist ekki sérlega mikill var hann þó nægilegur til að koma snjó í gil og brúnir. 

Lægðakerfin sem ollu síðan snjóflóðunum í Súðavík og á Flateyri árið eftir fóru ekki ósvipaða braut og þessi, en veður var þó í þeim tilvikum miklu verra en hér. Allar lægðirnar báru með sér loft sem upphaflega var komið úr suðri og lægðirnar sent norður fyrir og þaðan inn yfir Vestfirði. Margar fleiri skæðar snjóflóðalægðir (og úrhellisvaldar að sumarlagi) bera þetta svipmót. 

Við skulum að lokum líta á fáeinar blaðafregnir [sleiktar af timarit.is]. Þær voru mun ítarlegri og fleiri en hér er greint frá. Morgunblaðið segir t.d. mjög ítarlega frá þann 6.apríl:

Ísafirði, frá blaðamönnum Morgunblaðsins Helga Bjarnasyni og Brynju Tomer. Snjóflóðið sem féll á skíða- og sumarhúsahverfi Ísfirðinga í Seljalandsdal og Tungudal í gærmorgun [5.] skildi eftir sig mikla eyðileggingu, auk þess manntjóns sem varð. Tveir sumarbústaðir standa eftir af liðlega 40 húsum. Af flestum sést spýtnabrak eitt og er það dreift um stórt svæði ásamt innanstokksmunum. Þá hefur flóðið rifið upp flest trén úr Simsonsgarði sem er um 50 ára gamall gróðurreitur á sumarhúsasvæðinu.

Hlaupið fór yfir skíðasvæðið á Seljalandsdal og yfir flest mannvirki sem þar voru, skíðaskálinn Skíðheimar var þó utan flóðsins. Úr skíðalyftunum fjórum standa nú eftir 5-7 möstur af um 30 og allir lyftuskúrarnir eru farnir. Þá tók snjóflóðið með sér Harðarskála, sem endurbyggður var fyrir nokkrum árum, og færður út á skíðasvæðið. Megnið af flóðinu stöðvaðist á brún Seljalandsmúla, fyrir ofan Tungudalinn, og gróf þar mannvirkin af skíðasvæðinu. Áfram hélt svokallað kófhlaup, það er laus snjór á mikilli ferð, niður í Tungudalinn og lagði í rúst sumarhúsasvæðið. Þar voru 42 bústaðir og gjöreyðilögðust 40. Af flestum sést ekki annað en spýtnabrak í snjónum. Talið er að loftþrýstingurinn á undan hlaupinu hafi valdið mestum skemmdunum. Brak úr húsunum og innanstokksmunir og stór tré úr skrúðgörðunum dreifðist um stórt svæði, meðal annars hluta golfvallarins og hluti fór yfir Tunguá í dalbotninum.

Snjóflóðið féll úr 600-700 metra hæð af brúnum Eyrarhlíðar og endaði niður í á. Flóðið var vel á annan kílómetra að lengd og 400-500 metra breitt að meðaltali. Það var víða 2ja-3ja metra þykkt. Áætla má að tjónið nemi um 130 milljónum króna, þar af nemur tryggingarupphæð bústaðanna um 90 milljónum króna.

Sama blað segir einnig frá hættuástandi sem lýst var yfir á nokkrum þéttbýlisstöðum, en við tökum eftir því að það var ekki fyrr en að flóðið hafði fallið. Rýmingar voru á þessum tíma alfarið í höndum heimamanna, þó Veðurstofan hafi verið innanhandar. En einnig kemur fram að stórt snjóflóð hafi fallið við Núp í Dýrafirði daginn áður [á annan páskadag]. Hefði það e.t.v. mátt benda á yfirvofandi stórhættu. - En líklega hafa yfirvöld einfaldlega ekki frétt af því. 

Hættuástandi vegna snjóflóðahættu var lýst yfir í gær [5.] á Flateyri og í Hnífsdal. Á Flateyri var á milli 20-30 manns í efstu húsum hreppsins gert að flytja úr þeim þangað til hættuástandi væri aflétt, og álíka margir íbúar beðnir um að yfirgefa híbýli sín í Hnífsdal.

Almannavarnanefnd Bolungarvíkur kom saman til fundar í gærmorgun [5.], þar sem veruleg snjóflóðahætta hafði skapast í Traðarhyrnu, en íbúðarbyggðin liggur undir því fjalli.

Þingeyri. Snjóflóð féll rétt fyrir innan Héraðsskólann á Núpi í Dýrafirði s.l. mánudag [4. apríl] og flaut nokkuð hundruð metra yfir veginn og niður á tún fyrir neðan bæinn. Flóðið kom úr svonefndum Krossgiljum og lá leið þess nánast meðfram innstu húsum á Núpi og verður að teljast mikil mildi að enginn var þar á ferð.

Einnig segir Morgunblaðið 6.apríl frá margs konar hrakningum um páskana, mest á fjöllum, en líka í byggð:

Borg í Miklaholtshreppi. Fullvíst má telja að bóndinn á Snorrastöðum í Kolbeinsstaðahreppi, Kristján Magnússon, hafi bjargað lífi þriggja stúlkna sem ætluðu að ganga á Eldborg á páskadag [3.apríl].

Þetta kort birtist í Morgunblaðinu 6.apríl Það sýnir í grófum dráttum útlínur flóðsins mikla.

Morgunblaðið segir áfram af rýmingum 7.apríl, hér kemur fram að fjöldi snjóflóða féll í námunda við þorpið, en að flestir voru til þess að gera rólegir samt. 

Flateyri. Almannavarnanefndin skipaði svo fyrir að morgni þriðjudags [6.] að hús í efstu götu bæjarins skyldu rýmd vegna snjóflóðahættu. Látlaus ofankoma hafði verið nóttina áður og var snjór mjög blautur og þungur. Íbúar húsanna fluttu með tannbursta sína og sængur til ættingja eða kunningja á öðrum stöðum í bænum og bíða þess rólegir að hættuástand verði flautað af. Ástandið nú svipað og fyrir fjórum árum. Ekki er hægt að segja að menn hafi kippt sér sérstaklega upp við þessar aðgerðir, því samskonar ástand skapaðist árið 1990 þegar fólk úr sömu húsum var í viku frá heimilum sínum, vegna snjóflóðahættu. Snjóalög í hlíðum Önundarfjarðar eru með mesta móti og bætti hressilega í um páskahelgina. Má sjá snjóspýjur á víð og dreif um fjallshlíðina fyrir ofan Hvilftarströnd, sem er fyrir innan bæinn. Var veginum um hana lokað á tímabili vegna snjóflóðahættu, en hefur hann verið opnaður aftur. Í ljósaskiptunum á þriðjudagskvöld [5.] féll snjóflóð úr bæjargilinu fyrir ofan Flateyri, en staðnæmdist í öruggri fjarlægð frá byggð. Urðu nokkrir vitni að því þegar það flóð féll og er óhætt að segja að það hafi verið hrikaleg sjón að sjá þegar snjórinn steyptist niður gilið og breiddist út í hlíðinni rétt fyrir innan bæinn.

Tíminn segir 7.apríl frá snjóflóði í Álftafirði daginn eftir að stóra flóðið féll.

Snjóflóð féll úr Sauratindum í Sauradal innan við Súðavík í gærmorgun [6.] og braut þar staura í háspennulínu en engin byggð er í dalnum.

Við látum hér staðar numið. 

Í dag hefur slydduhríð gengið yfir höfuðborgarsvæðið, annars staðar hefur ýmist verið rigning eða snjókoma. Heldur hráslagalegt veður. 

Kortið sýnir stöðuna nú síðdegis (kl.18 - spá evrópureiknimiðstöðvarinnar). Lægð er á Grænlandshafi og frá henni liggur úrkomubakki til austurs, sá sem er að fara yfir þegar þetta er skrifað nú um kl.16 á miðvikudag 20.mars. Lægðin sem nefnd er í fyrirsögninni er sú sem á kortinu er suður í hafi, 978 hPa í miðju. Hún dýpkar rösklega og stefnir til norðausturs eða norðnorðausturs og fer á morgun nærri Suðausturlandi eða yfir það. Lægðin ber svipmót illrar ættar þó ekki sé hún þó af allra verstu gerð. 

Hún er ekki alveg „í fasa“ við háloftalægðina vestan við - eins og sjá má af kortinu hér að neðan. Það gildir kl. 6 í fyrramálið (fimmtudag).

Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar, vindur er sýndur með hefðbundnum örvum en hiti í fletinum með litum. Lægðin illa er hér við suðurströndina, rétt komin framhjá eldri lægðinni fyrir vestan - „stefnumótið“ tekst ekki alveg (reikni tölvurnar rétt), lægðin lendir því ekki í svonefndum „óðavexti“ sem kallaður er. Henni er nú spáð niður í um 960 hPa síðdegis á morgun, miðjan þá rétt fyrir austan land. Gróflega má segja að hefði stefnumótið tekist fullkomlega hefði lægðin orðið fáeinum hPa dýpri en ráð er fyrir gert - munar um hvað lítið sem er. Það hjálpar líka að hreyfingin er ákveðin - taki lægðin einhverja slaufu um sjálfa sig gerist það austan við land. 

Þrátt fyrir þessar lítillega mildandi aðstæður er full ástæða til að gefa þessari lægð gaum. Norðaustan- og norðanáttin vestan við hana verður mjög hvöss, sérstaklega á Vestfjörðum og þar að auki virðist svo vera sem mjög mikil úrkoma verði um landið norðanvert, aðallega sem snjór í fjöllum. Úrkomuútgildavísar reiknimiðstöðvarinnar eru mjög háir og úrkomutölur í spánum líka, ávísun á veruleg leiðindi. 

Eins og venjulega þá látum við Veðurstofuna og aðra til þess bæra aðila um allar viðvaranir og hvetjum þá sem eitthvað eiga undir að fylgjast vel með spám þeirra. Það borgar sig.