Við skulum nú líta á línurit sem ritstjórinn kastaði upp. Hann reynir nú að meta hina og þessa veðurþætti nýliðins árs - er ekki kominn langt með það en getur samt sýnt þetta heldur óljósa rit. Þar má sjá tvo (af fleiri) mæliþáttum sunnanátta á landinu nokkurn veginn á ævitíma ritstjórans. Gallinn er hins vegar sá að alls konar ósamfellur geta truflað mæliröð sem þessa - tölurnar eru lágar - og villuþættir ámóta. En eitthvað segir þetta samt. 

Hér má sjá tvær tímaraðir (lárétti ásinn sýnir ártöl frá 1949 til 2024). Á lóðrétta ásnum til vinstri má lesa þrýstimun á milli Austurlands og Vesturlands, þannig að sé þrýstingur hærri á Austurlandi er munurinn jákvæður - sem hann langoftast hefur verið. Bláu súlurnar á myndinni sýna þennan mun. Lengst til hægri má sjá að gildið fyrir árið 2024 er jákvætt - en bara rétt svo og þetta er lægsta gildi síðan 2010 og þar áður 2005. Þetta þýðir að sunnanáttin hefur verið lin á árinu sem var að líða. 

Bleiki ferillinn - og tölurnar á hægri lóðrétta kvarðanum sýna þrýstimun á milli 10°V og 30°V (á breiddarbilinu 60-70°N). Við skulum ekki velta okkur upp úr einingunum, en sé talan lægri en núll hefur verið norðanátt á þessu svæði. Þessi kvarði er ekki eins viðkvæmur og hinn fyrir smávillum, en er samt ekki alveg laus við slíkan vanda. Það vekur athygli að talan fyrir árið 2024 er sú lægsta frá 1981 að telja. Norðanáttin hefur verið meiri heldur en síðan þá. 

Ekki skulum við taka þetta allt of bókstaflega, en hér er samt um að ræða vísbendingar um að norðanáttir hafi verið algengari 2024 heldur en að undanförnu. 

Tekið skal fram að ritstjórinn reiknar fleiri svona vísa (sér til hugarhægðar) - og ekki víst að útkoman úr þeim sé jafn eindregin og hér. 

Nýliðinn desember var nokkuð umhleypingasamur en lengst af fór þó ekki mjög illa með veður. Það var helst kringum jólin að veðrið ylli einhverjum vandræðum. Um hita á einstökum stöðvum og margskonar meiri fróðleik má lesa í yfirliti Veðurstofunnar (á vef hennar).

Við lítum (eins og oft áður) á stærri drætti.

Hér má sjá hæð 500 hPa-flatarins (heildregnar línur) meðalþykkt (daufar strikalínur) og þykktarvik (litir). Eins og lengst af á árinu voru hlýindi voru að meðaltali ríkjandi á mestöllu því svæði sem kortið nær yfir. Þó er áberandi kaldur blettur norðvestan við Ísland og teygði hann sig hingað. Vindátt var mjög eindregið úr vestsuðvestri, talsvert yfir meðallagi raunar. Sunnanþátturinn var líka dálítið yfir meðallagi mánuðinn í heild.

Loftþrýstingur var nærri meðallagi og sömuleiðis hæð 500 hPa-flatarins.

Taflan hér að ofan sýnir að desember var í kaldasta þriðjungi nóvembermánaða á öldinni um land allt. Ekki er mikill munur á spásvæðunum, hiti á Miðhálendinu raðast þó hæst hita spásvæðanna. Trúlega stafar það af því að vindhraði var ofan meðallags. En athugum þó að hér er reiknað fyrir heil spásvæði - einstakar veðurstöðvar kunna að raðast á annan hátt (sjá yfirlit Veðurstofunnar).

Þökkum BP að vanda fyrir kortagerðina.

Í dag (nýársdag 2025) er kalt á landinu. Kuldinn er þó til þess að gera grunnur sem kallað er. Víðast hvar er stutt í öflug hitahvörf fyrir ofan. Þegar þetta er ritað segja líkön þannig að hiti í 100 metra hæð sé mjög víða 10 til 15 stigum hærri heldur en á athugunarstað. Í nótt á aðeins að hreyfa vind og blandast þá kaldasta loftið saman við það hlýrra og hiti stekkur upp um nokkur stig. Úti yfir sjó er þessu ekki þannig farið, þar er yfirborð sjávar hlýrra heldur en loftið í 100 metra hæð og loftið niður undir sjávarmáli er ekki svo kalt. Engin hitahvörf eru til staðar. 

En eins og áður sagði á hlýrra loft nú að koma af hafi. Sé vindur lítill situr kalda loftið þó eftir á víð og dreif. Við þetta getur skapast töluverð hætta geri súld eða fari að rigna. Þá verður til frostregn - eða frostúði. Úðinn frýs á köldu yfirborði og myndar íslag og hálka getur orðið veruleg - en lítt sýnileg. 

Hér er spákort Veðurstofunnar fyrir hádegi á morgun (fimmtudag 2.janúar). Þá er orðið ámóta hlýtt í stöðvarhæð og 100 metrum víðast hvar suðvestanlands. Munum þó að það tryggir alls ekki að hugsanleg úrkoma frjósi ekki við snertingu frosinnar jarðar eða annars. Í Borgarfirði og fyrir austan fjall situr enn mjög kalt loft (sé líkanið rétt), munar enn 10 til 12 stigum á hita í 100 metrum og í stöðvarhæð. Þar spáir líkanið beinlínis frostregni.

Þessu mögulega varúðarástandi linnir ekki fyrr en aftur snýst til norðaustanáttar og það léttir til. Förum varlega.

Nú má reyna að slá á ársmeðalhita í byggðum landsins. Það sem hér birtist er þó óformleg niðurstaða ritstjóra hungurdiska. Hann lætur Veðurstofuna um að koma með nákvæmari tölur fyrir einstakar veðurstöðvar - og fleiri niðurstöður.

Ársmeðalhitinn 2024 stendur nú í 3,4 stigum. Það er -0,6 stigum neðan meðallags áranna 1991 til 2020 (eða 0,5 allt eftir því hvernig stendur á öðrum aukastaf í endanlegu uppgjöri). Hitinn er -1,0 stigi neðan meðallags síðustu tíu ára. Árið er því það kaldasta síðan 1998, en þá var sjónarmun kaldara en nú. Kaldasta í 26 ár. Segja má að þetta sé því kaldasta ár allra íbúa landsins undir þrítugu (nema að þeirra sem voru sérlega veðurnæmir fyrstu æviárin). Ritstjóri hungurdiska telur hins vegar 23 kaldari ár á sinni æfi - og nokkur með sama hita að auki. 

Við skulum til gamans líta á tvær myndir (smáatriðin eru hálfgert klám - en aðalatriði koma vel fram).

Hér má sjá hita á landinu síðustu 200 árin - (fyrstu 50 að vísu næsta ónákvæm). Fyrsta árið, 1823, er lengst til vinstri á myndinni, en 2024 lengst til hægri. Litamerkingar eru þannig að 20 hlýjustu árin eru rauð. Þessi öld, sú 21., hefur stolið þeim langflestum, en fáein ár á tímabilin 1928 til 1964 verjast þó enn. Afgangur hlýjasta þriðjungs áranna (um 48 ár) eru merkt með bleikrauðum lit. Finna má slatta af slíkum á hlýskeiði 19. aldar, fyrir 1860. Við viljum trúa því. Tuttugu köldustu árin eru merkt með dökkbláum lít. Aðeins eitt ár í okkar minni fær hann, árið 1979. Afgangur kaldasta þriðjungs áranna (um 48 ár) er gefinn daufur blár litur. Hafísárin skera sig þar úr í minni okkar gamlingjanna. Afgangur áranna (um 67) fékk ekki lit - en myndaforritið ákvað hins vegar að gera þau gráleit - (ritstjórinn nennir ekki að eiga við það - spillir í sjálfu sér ekki meginatriðum). Árið í ár verður þannig grátt og guggið - er meðalár miðað við allt tímabilið. 

Við lítum líka á aðra mynd. Þar má sjá sömu liti og sömu skiptingu nema að allir mánuðir eru saman á myndinni.

Hér sjást hlýskeiðin þrjú mæta vel - en það er samt misjafnt hvernig þau birtast í einstökum mánuðum. Einnig kuldaskeiðin. Það eru ekki margir bláir blettir á þessari öld. Aðeins tveir eru dökkbláir, september 2005 og desember 2022. Bláir blettir aldarinnar eru alls 20 talsins á 24 árum. Árið í ár, 2024 státar tveimur bláum blettum, í september og október. Það færði okkur hins vegar þrjá bleika, mars, maí og júlí. 

Þetta segir okkur auðvitað ekkert um framtíðina - jafnvel þótt augun kunni að finna alls konar mynstur á myndunum - sum smáatriði mega kannski teljast merkingarbær, en það er í reynd mjög erfitt að heyra ákveðna tóna í nið vestanvindafljótsins. 

Fyrir nokkrum dögum var hér fjallað um ástæður þess að hlýtt er á Íslandi miðað við hnattstöðu - um 6 stigum hlýrra á „ársgrundvelli“ heldur en að meðaltali á sama breiddarstigi. Ein ástæðan sem nefnd var er hin suðlæga vindátt háloftanna, búin til af háloftalægðardragi við austurströnd Ameríku sem við höfum leyft okkur að kalla Baffindragið (eftir Baffinseyju). Eitthvað kemur Grænland líka við sögu þegar vindurinn austan við dragið tekur mið á Ísland.

Við skulum nú skoða stefnufestu vinds í miðju veðrahvolfi, í 500 hPa-fletinum. Reiknaður er meðalvindvigur hvers árs og færður til bókar. Myndin hér að neðan sýnir vigur áranna 1920 til 2024 - óvissan er talsvert meiri fyrir 1940 heldur en síðar. Við þurfum ekki að hafa áhyggjur af mælitölunum, en ef einhverjum líður betur með m/s geta þeir komist nærri lagi með að deila í mælitölurnar með fjórum. Höfum þó í huga þau einkenni vigurvinds að blási vindur úr andstæðum áttum jafnsterkt og jafnlengi er vigurinn núll. Ársvigurinn er því niðurstaða einhvers sem allt árið hefur blásið úr ýmsum áttum - einskonar nettóniðurstaða.

Lárétti ásinn sýnir vestanþátt vindsins, en sá lóðrétti sunnanþáttinn. Gildum á kvörðunum er snúið við til þess að auðvelda sýn á vigurstefnuna - hún verður eins og á vindrós eða áttavita. Blái bletturinn á myndinni er fulltrúi Íslands. Bláu strikalínurnar sýna höfuðáttir, en sú rauða ásinn úr suðvestri í norðaustur (allt til að auðvelda lesturinn). Það sem er langmerkilegast við þessa mynd er sú staðreynd að vigurvindur allra ára blæs úr þröngum geira. Suðlægastur verður hann rétt sunnan við suðvestanstefnu og langflest ár lenda inni í punktasúpu þar sem ár greinast lítt að. Þetta er allur fjölbreytileiki veðurlagsins.

Þegar nánar er að gáð skera þrjú ár sig dálítið úr. Þá var vindur nánast beint úr vestri og meira að segja rétt norðan við vestur í einu tilviki. Þetta eru árin 1952, 2010 og 2012. Skyldu einhverjir muna einkenni þeirra? Árin sem eru lengst til vinstri á myndinni, vestanáttin stríðust voru langflest leiðinleg umhleypingaár. Árin lengst til hægri voru annað hvort mun betri - eða þá að Austurland var sérlega blautt - austanáttir óvenjumiklar þótt ekki gætu þær útrýmt vestanáttinni þannig að ársvigurinn snerist við. 

Ritstjóri hungurdiska hefur fylgst með þessu vigurriti í meir en 40 ár og tók snemma eftir afbrigðilegheitunum 1952. Fyrir utan ársbyrjunina var það óvenjuþurrt ár og sérkennilegt að mörgu leyti. Svo birtust árin 2010 og 2012 allt í einu. Árið 2010 er sennilega óvenjulegasta veðurár sem ritstjóri hungurdiska hefur enn lifað. Árið 2012 byrjaði í umhleypingastíl eins og 1952 en gekk síðan til sérstakra þurrka og margs konar óvenjulegheita. 

Því er ekki að neita að ritstjórinn hrökk nokkuð í kút við þessi tvö ár. Hélt jafnvel að einhver breyting væri að verða á skipan mála, en svo var þó ekki í raun. Á myndinni hafa öll ár þessarar aldar verið merkt með rauðu ártali. Ekki er að sjá að sú punktadreif sé marktækt öðru vísi en sú eldri. Flest virðist því með kyrrum kjörum. 

Myndin sýnir ekki hvort loftið sem komið er til landsins hefur að meðaltali verið í hæðar- eða lægðarsveigju, en það skiptir mjög miklu fyrir veðurreyndina. Þegar málið er rannsakað nánar kemur í ljós að vægt samband er á milli sunnanáttarinnar og sveigjunnar. Þannig er að þegar sunnanáttin er áköf eða í meðaltali er gjarnan lægðarsveigja á vindinum, lægðagangur og illviðri fylgja slíku. Sé sunnanáttin veik (efsti hluti dreifarinnar) er mun meiri tilhneiging til hæðarsveigju. Hæðarsveigja í háloftum er nánast órækt vitni um að loftið í sveigunni eigi ættir að rekja af suðlægum slóðum. Það er þess vegna í eðli sínu hlýtt og dregur mjög úr kulda sem annars ætti að fylgja minni sunnanáttum. Kann í fyrstu að sýnast nokkuð öfugmælakennt - en er það ekki - frekar heldur en margt annað sem virðist öfugmælakennt við fyrstu kynni. En við verðum þó að hafa í huga að þetta er allt að meðallagi, allskonar afbrigði geta sýnt sig í smáatriðunum (og gera það venjulega).

Það sjáum við kannski á næstu mynd.

Hér sjáum við sunnanþáttinn enn á lóðrétta ásnum, en í stað vestanáttarinnar á þeim lárétta er ársmeðalhæð 500 hPa-flatarins. Hún er góður mælikvarði á hæðarsveigjuna. Árin þrjú, 1952, 2012 og 2010 skera sig enn úr, hæðarsveigjan árið 2010 var einstök. En við sjáum að árið 1979 sker sig líka nokkuð úr. Þá var sunnanáttaskortur - en hæð flatarins var lág. Við höfum hér dæmi um ár þar sem hlýjar hæðir að sunnan komu ekki til bjargar (eins og oftast). Miðað við aðfallslínuna á myndinni hefði þetta ár frekar átt að vera í námunda við árið 1965 - sem var háloftahæðaár sem bjó við svipaða sunnanáttaþurrð og 1979. 

Förum við í vinstri jaðar dreifarinnar sjáum við leiðindaár - mikil lægðasveigja og leiðinleg tíð jafnvel þótt sunnanáttin hafi verið sterk. Þar eru á þessari öld 2011 og 2015 - og 2018 þar efst (en aðeins lengra til hægri) í flokki með 1972 - sem ekki heldur þótti skemmtilegt ár. 

En hvað með framtíðina - nú eða þá lengri fortíð? Sé nægilega langur tími undir hafa dreifirit sem þessi tilhneigingu til að fyllast. Með auknum gróðurhúsaáhrifum hækkar 500 hPa flöturinn. Hæðarsveigjan er afleiðing flutnings úr suðri, en samband á milli hæðarsveigju og hæðar 500 hPa-flatarins raskast, það er ekki eins langt í háa 500 hPa-hæð og í kaldara veðurlagi. Það getur meira að segja verið að við sjáum þetta á myndinni. Rauðu ár þessarar aldar eru meira ofan línunnar heldur en neðan hennar (eða réttara sagt þau eru lengra til hægri á myndinni en þau hefðu verið áður (við gamalt tíðarfar) - við vitum af skoðun á hinni myndinni að sunnanáttir þessarar aldar eru ekki afbrigðilegar).

Svona breytingar sjáum við ekki á fyrri myndinni. Þar virðist allt með felldu. 

Lítum næst á samskonar rit fyrir vetur og sumar. Vegna þess að tímabilin eru styttri kemst aðeins meira los á dreifinguna. Þegar farið er í smáatriði árstíðasveiflunnar kemur í ljós að styrkur háloftavinda er talsvert meiri að vetri en sumri og sömuleiðis er dálítil árstíðasveifla í vindstefnunni. Um það mál hafa hungurdiskar minnst á áður - og koma aftur að því síðar (vonandi). Við tökum saman fjóra vetrarmánuði, desember til mars. Við merkjum árið síðari hlutanum, ártalið 2010 á hér við tímann frá desember 2009 til mars 2010 og svo framvegis. Sumarmyndin nær til þriggja mánaða, júní til ágúst. 

Vetur þessarar aldar eru sérmerktir með rauðu. Við sjáum að dreifing þeirra virðist ekki vera önnur en hinna fyrri. Það er ekkert sérstakt að gerast. Dreifin er talsvert víðari heldur en á ársritinu. Það er meiri tilbreyting í vindafari frá vetri til vetrar heldur en frá ári til árs. Í tveimur tilvikum hefur vindur komist býsna nærri því að standa af suðri að meðaltali. Það var 1947 og aftur 2014. Mjög afbrigðilegir báðir tveir. Annars er vindátt í langflestum tilvikum norðan við suðvestur. Veturnir lengst til vinstri voru illviðrasamir. Síðustu tveir vetur, 2023 og 2024 var ríkjandi vindátt býsna nærri hávestri. Líklega sjáum við hér ástæðu þess að þeir voru fremur svalir miðað við það sem verið hefur á öldinni. Styrkur sunnanáttarinnar skýrir - ásamt hæð 500 hPa-flatarins - meir en helming hitabreytinga frá ári til árs. Þrír vetur eru alveg norðan við vestur, 1936, 1979 og 2010. Afskaplega sérstakir allir saman.

Sumarmyndin hefur birst á hungurdiskum áður, en er hér uppfærð til síðasta sumars. Rigningasumur á suðurlandi eru neðst í dreifinni og/eða lengst til vinstri í henni. Mun meiri þurrkar efst - og lengst til hægri eru rigningasumur austanlands. Hér má einnig sjá að sumur þessarar aldar skera sig ekki úr dreifinni á neinn hátt. Vestanáttasumar af mögnuðustu gerð hefur að vísu ekki sýnt sig ennþá - en það hlýtur bara að vera tímaspursmál. 

Miklu meira má um þetta segja, en við látum hér staðar numið að þessu sinni. Skýrari myndir fylgja í viðhengi (pdf-skjal), má þar rýna betur í einstök ár ár árstíðir, hafi einhver áhuga á slíku.