Blogg ritstjóra hungurdiska annars vegar og virkni hans á fjasbókinni hins vegar eru tvær ólíkar kvíar, efni þeirra fellur lítið saman og það er mjög fátt í fjasbókarkví sem kemst í gegnum efnisritskoðun bloggsins. Það hefur örfáum sinnum gerst að leki hefur orðið á milli. Það sem hér fer á eftir er efnislega það sama og birst hefur áður í tveimur fjasbókarpistlum. Segja má að fyrri færslan geti fallið undir hefðbundið efni hungurdiska þar sem hún á uppruna sinn í veðurtengdri spurningu sem stöðugt er verið að leggja fyrir ritstjórann - en hann getur, þannig séð, ekki svarað. Umrædd færsla er ekki ný. Sú síðari er hins vegar nýleg. Ástæða þess að hún fær að leka hér inn er skjálftahrina dagsins á Mýraafréttum. Vonandi umbera lesendur lekann. 

Oft sést og heyrist talað um eitthvað sem kallað er „jarðskjálfta- eða eldgosaveður“. Eftir þessari „þjóðtrú“ er um að ræða mikil hægviðri - jafnvel hita líka. Góðviðri séu undanfari eldgosa og jarðhræringa. Þegar farið er að grafast fyrir um rætur þessarar trúar kemur í ljós að hún er ævagömul - og reyndar að utan komin, allt frá rómverjum eða grikkjum hinum fornu. Í þeirra bókum er þessu haldið fram - og síðan tuggið aftur og aftur allar miðaldir - og jafnvel inn í huga íslendinga - nýleg dæmi meira að segja nefnd.

Sé farið í saumana koma saman tilvitnanir í „Náttúrusögu“ rómverjans Plíníusar eldri. Hann fórst í Vesúvíusargoninu í ágúst árið 79, en hafði áður skrifað gríðarmikið um náttúru- og landafræði.

Í 81. kafla annarrar bókar verksins og næstu köflum á eftir segir af jarðskjálftum. Getið er þeirrar hugmyndar Babýloníumanna að gangur himintungla valdi skjálftunum. - Síðan er sagt frá tveimur frægum grískum jarðskjálftaspám, annars vegar leist Anaximander frá Míletos ekki á ástandið í Spörtu, varaði menn þar við yfirvofandi skjálfta og skriðu, en hins vegar spáði Pherecydes kennari Pýþagórasar skjálfta eftir að hafa litið á vatn úr brunni, ekki getur Plíníus þess hvar þetta var, en það er sjálfsagt auðfundið í öðrum heimildum.

Þetta er athyglisverður lestur - nokkuð skrýtinn samt og við hraðan yfirlestur finnst manni flest vera vitleysa ein. Byggt er á hugmynd grikkja (frægust hjá Aristótelesi) að jarðskjálftar séu vindgangur í jörð. - Og fljótlega er minnst á að jarðskjálftar eigi sér aldrei stað nema þegar sjór er hægur og himinn svo kyrr að fuglar geti ekki svifið - vegna þess (skilji ég rétt) að sá andi sem ber þá venjulega hafi lokast inni í jörðinni og valdi þar síðan vindgangi (skjálfta). Skjálftarnir hætti þegar jarðvindarnir hafi fengið greiða útrás - séu skjálftar fleiri en einn haldi þeir áfram í 40 daga eða meira - eins til tveggja ára jarðskjálftahrinur séu jafnvel þekktar.

Ekki er allt dellukennt sem kemur á eftir, langt í frá. Sagt er frá mismunandi skjálftum og fjölbreyttum afleiðingum þeirra. Þess er getið að borgir þar sem mikið er um neðanjarðarmannvirki, skemmist síður í skjálftum heldur en þær sem slíkt er ekki. Bogagöng eyðileggist síður heldur en annað, og svo framvegis.

Í framhaldinu eru fyrirboðar ræddir [s.387 lxxxiv]. og getur þar sama merkis og áður var nefnt, það þegar vatn í brunnum er gruggaðra en venja er og lykt af því er fúl sé von á skjálftum. Jarðskjálftar boði síðan oft eitthvað meira - Rómaborg hafi aldrei skolfið án þess að skjálftinn væri fyrirboði.

Nútímatölfræði sýnir ekkert samhengi milli veðurs og jarðskjálfta. Hugmyndir Plíníusar um mismundandi tíðni jarðskjálfta eftir tíma dags og árstíma eru einnig vafasamar - en við skulum þó geta þess að þeir stóru skjálftar sem við þekkjum hér á landi hafa ekki raðast jafnt á árið. Eru menn í alvöru að klóra sér í höfðinu yfir því.

Þess má geta í framhjáhlaupi að í 77. kafla sömu bókar er hin fræga tilvitnun í Pytheas frá Marseilles um eyjuna Thule. Þar er verið að fjalla um mismunandi lengd sólargangs (lengsta dags ársins) eftir breiddarstigum. Er þessi breiddarstigaumfjöllun öll hin athyglisverðasta. Bókin er aðgengileg á netinu (víðar en á einum stað - en aðallega í þeirri útgáfu sem myndin vísar í).

Maður hrekkur dálítið við að lesa þetta um grugg í vatni sem fyrirboða skjálfta. Í raun og veru hafa verið endurtekin vandræði með (lítilsháttar) grugg í vatni í vatnsveitunni í Borgarnesi - vatnið er komið ofan úr Grábrókarhrauni. Rétt er þó að taka fram að einhverjar aðrar skýringar eru taldar fundnar á þessum vandræðum - og ekki veit ritstjóri hungurdiska um það.

En það er samt með þessar jarðskjálftahrinur á sama sprungusvæði. Þær urðu tilefni annars pistils á dögunum. Fer hann hér á eftir - efnislega óbreyttur.

Undanfarin ár hefur jarðskjálftavirkni færst í aukana í múlunum norður af Mýrum - og það svo að líkur á eldgosi eru þar taldar meiri en verið hefur lengi. Ekkert skal hér um það sagt.

Þótt eldgos á þessu svæði sé ekki líklegt til að verða stórt eða langvinnt - og að mestu falið bakvið fjöll getur (óheppileg) staðsetning valdið furðumikilli röskun. Hægt er að setja upp margskonar sviðsmyndir þar að lútandi - jafnvel væri hægt að búa til einskonar hugmyndaleik um eldgosasviðsmyndir - líklegar og ólíklegar. En hér er ein - og ekki sú ólíklegasta.

Kortið sem hér fylgir er úr safni Landmælinga. Við sjáum Hraundal neðarlega og rétt sést í Langavatn lengst til hægri, ofarlega. Langá rennur úr Langavatni meðfram Staðartungu - aðþrengd af hraunrennsli, sveigir fyrir hana og stefnir síðan suður Grenjadal - en áður en hún fellur inn í dalinn rennur Gljúfurá til austsuðausturs úr Langá - trúlega ein fárra straumvatna landsins sem á upptök í öðru straumvatni.

Þarna er löng saga að baki - ekki þekkir ritstjórinn hana í réttri röð. Líklegt er að meginafrennsli Langavatns hafi í fyrndinni farið um Hraundal, hann er mestur og breiðastur dala á þessum slóðum. Síðan tekur eldvirkni sig upp á svæðinu, kannski fyrir um hálfri milljón ára. Hún er smám saman að færast í aukana (segja kenningar „jarðveðurfræðinnar“) eftir því sem sigdalurinn sem liggur um Múlasvæðið breikkar og sígur. Einhvern tíma komu upp gos í Hraundal, þar eru móbergsfell. Hvort eða hvernig þau hafa stíflað dalinn og breytt farvegi Langár er hér ekki á lausu. En á nútíma hafa að minnsta kosti tvö eldgos orðið á svæðinu. Í öðru þeirra rann hraun niður Kvígindisdal (efst á kortinu) og að Langavatni, en hitt varð í eldstöðvum í Hraundal, Rauðhálsum og Rauðukúlu. Samtals voru þessi gos nægilega afgerandi til að lyfta Langá svo að eina leið hennar lá um núverandi farveg - og þar með varð hin núverandi Gljúfurá til.

Það sem ekki sést á þessu korti, en mun betur á loftmyndum er að allur farvegur Gljúfurár, frá upptökum og í gegnum múlana er alsettur einkennilegum vinkilbeygjum sem ráðast af brotum á svæðinu - allur sigdalurinn er þverbrotinn. Við sjáum líka dæmi um slíkar vinkilbeygjur á farvegi Langár á kortinu.

Nú kemur að sviðsmyndinni. Hún er ekki einföld - býður upp á annað hvort gos - eða sigvirkni - eða hvort tveggja. Með sigvirkni eingöngu er átt við að eldgosið verði annars staðar, t.d. í næsta dal fyrir vestan, Grjótárdal, eða fyrir austan, þá t.d. í Norðurárdal en að spilda í sigdalnum sigi um kannski hálfan til einn metra. Sig sem þetta getur þurrkað annað hvort Langá eða Gljúfurá - en kannski væri hægt að bæta úr slíkum skaða eftir á - með skurðgreftri, því skaði yrði að missa vatn úr hvorri ánni.

Eldgos í dalnum sjálfum er líklegri breytingavaldur - þá gæti stíflan í dalnum styrkst, jafnvel hækkað umtalsvert í Langavatni, varla þó þá 15 til 18 metra sem þarf til að koma öllu afrennslinu suður eftir Seldal - og í Gljúfurá þar suður af. Myndi sannarlega muna um alla Langá í farvegi Gljúfurár. Um upptök Gljúfurár (eða Langár) er það að segja að þau standa mjög glöggt. Litla breytingu þarf á landslagi þar í kring til að þetta óvenjulega fyrirkomulag verði fyrir bí. Hættulegast er auðvitað ef stíflur myndast og bresta síðan.

Velti þessu fyrir mér í þeim tilgangi að fleiri gefi mögulegum afleiðingum eldvirkni á svæðinu gaum, hún þarf ekki að vera stórbrotin í sjálfu sér til að geta valdið umtalsverðum breytingum á vatnafari - og breytingar á vatnafari eru ætíð afskaplega varasamar. Vatnsveitan sem liggur til Borgarness er þannig ekki alveg stikkfrí og laus við að lenda inn í hamfarasviðsmyndum. Alla vega ættum við ekki að láta þann möguleika koma okkur algjörlega í opna skjöldu.

Á nútíma hafa miklar breytingar orðið á vatnafari á svæðinu í öllum dölum þess. Skemmst er að minnast risaskriðunnar í Hítardal fyrir fáeinum árum - sem flutti Hítará á kafla yfir í Tálma - þeim ósköpum hefði maður seint trúað sem hluta af einhverri ruglaðri „sviðsmynd“.

Hlýindin að undanförnu hafa verið gjöful á dægurhámarkshitamet - eins og við var að búast, met hafa fallið á landsvísu og heil hrúga sé litið á safn meta einstakra stöðva, meira að segja í Reykjavík þar sem dægurmet var sett í dag, 8.apríl. Gamla metið var nærri því 100 ára gamalt, frá 1929. 

Þetta gefur tilefni til að líta á tvær myndir sem sýna aldur dægurhitameta í Reykjavík, á þeirri fyrri er litið á dægurhámarkshitametin, en dægurlágmarkshitametin á þeirri síðari. Nú er það svo að ekki má taka þessi dægurhitamet of alvarlega. Ekki hefur t.d. verið reynt að taka tillit til flutninga stöðvarinnar, né mæla eða mælihátta. Á tímabili voru meira að segja engar formlegar hámarkshitamælingar í Reykjavík, það skapar að sjálfsögðu nokkra óvissu. En samt má sjá ákveðin aðalatriði á myndinni.

Lóðrétti ásinn sýnir ár, sá lárétti mánuði - þar eru undir allir dagar ársins. Árabilið sem myndin nær yfir er 1871 til 2024. Rúmlega 56 þúsund punktar kæmust fyrir á myndinni, en aðeins 366 eru merktir - það eru þeir dagar sem eiga hámarkshitamet viðkomandi almanaksdags. Elsta metið er úr ágústhitabylgjunni miklu 1876, hún er raunveruleg, ein af fáeinum miklum hitabylgjum á hinni almennt köldu 19. öld. Við tökum eftir því að nær öll met sem eru eldri en 1920 eru sett á sumarhelmingi ársins (nema eitt) - miðað við sól. Kann það að vekja grun um að hinar háu tölur kunni að vera afleiðing þess að sólargeislar hafi komist að mælunum - má vera að svo sé í einhverjum tilvikum, en við erum ekkert að hafa áhyggjur af því.

Bláa netið sem er sett á milli punktanna er sett til að auðvelda okkur að sjá aðalatriðið, að punktadreifin er áberandi þétt á milli 1930 og 1950, síðan gisin - og aftur mjög þétt á þessari öld. Þetta er alveg í samræmi við hið almenna hitafar í gegnum tíðina. Hlýindaskeiðin skila mun fleiri hitametum heldur en þau köldu. Tilfinningin er sú að metaákefð síðara hlýskeiðsins sé talsvert meiri en þess fyrra, en tölur fyrra skeiðs hafa þann „veikleika“ að hafa mælst á þaki Landssímahússins, en þök eru talin óheppileg til hitamælinga. Við látum það ekki heldur trufla okkur. 

Metið sem sett var í dag er ekki komið inn á myndina. Örin litla bendir á 8.apríl 1929, met var einnig sett daginn eftir. Kannski það met haldi sér, þótt punktur þess 8. færist upp fyrir efstu línu.

Hin myndin sýnir lágmarkshitadægurmetin. Að vissu andstæða þeirrar fyrri. Flest lágmarksmetin eru úr þéttri dreif á tímanum 1880 til 1892 - einu kaldasta skeiði 19.aldar. Kuldaskeiðið síðara á einnig allmörg met, sérstaklega haustið. Á þessari öld hafa sárafá dægurlágmarkshitamet fallið í Reykjavík, en það hefur þó komið fyrir. Lágmarksmetin eru einnig fá á árunum 1930 til 1940. 

Á landsvísu stendur 19.öldin sig ekki alveg jafnvel í lágmarksdægurmetakeppninni. Ástæðan er fyrst og fremst sú að stöðvanetið var miklu gisnara heldur en nú. Þéttleiki stöðvakerfisins er sum sé eitt atriði til viðbótar sem truflar túlkun metaraða. 

Ritstjóri hungurdiska vill árétta það sem hann hefur oft minnst á áður. Einstök met eru sjaldnast tilefni til stórkostlegra vangaveltna um þróun hitafars. Alla vega hefur það verið þannig - og verður vonandi enn um hríð. 

Spár gera ráð fyrir hlýindum á landinu næstu vikuna eða svo. Þess er þó varla að vænta að markverð landsmet verði sett, þó eitt núverandi dægurhitamet liggi vel við höggi því það er áberandi lægra heldur en þau sem eru dæmigerð. Dagana 4. til 15. apríl eru öll landsdægurmet yfir 16 stigum, nema þann 7., það er ekki nema 14,4 stig sett á Kollaleiru í Reyðarfirði árið 2011. Hæsta hitatala fyrri hluta aprílmánaðar er hins vegar 21,2 stig sett í Neskaupstað þann 3. árið 2007 og hiti fór líka yfir 20 stig á Skjaldþingsstöðum þann 9. árið 2011. Staðan er þannig núna að svo gríðarháar tölur kæmu nokkuð á óvart - en miði er möguleiki. Spár dagsins gera ráð fyrir hámarksþykkt, meiri en 5520 metrum yfir austanverðu landinu í næstu viku - of langt er í það nú til að við getum treyst slíkum spám. 

Við getum hins vegar verið sæmilega viss um að þykktin verður vel yfir meðallagi næstu tíu daga eins og spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar hér að ofan sýnir. Myndarlegt, hlýtt háþrýstisvæði er við norðanverðar Bretlandseyjar og beinir hingað mjög hlýju lofti langt úr suðri. Hámarksþykktarvikið á kortinu er um 150 metrar, hiti í neðri hluta veðrahvolfs meir en 7 stig ofan meðallags. 

Þótt varla sé búist við hrinu landsdægurmeta eru metahrinur líklegri á einstökum veðurstöðvum. Við skulum til gamans líta á hámarkshitadægurmet Reykjavíkur. 

Rauðu súlurnar á myndinni sýna hámarksdægurmet Reykjavíkur alla daga ársins. Þau eru flest kringum 9 stig, eða rétt rúmlega það í janúar til mars, en fara síðan ört hækkandi, sérstaklega undir lok aprílmánaðar. Enn vantar talsvert upp á að allir dagar júlí og ágústmánaðar hafi nokkru sinni náð 20 stigum. Strikalínan ofan við sýnir hins vegar landsdægurmetin, talsvert hærri en þau í Reykjavík.

Til að sjá betur þann árstíma sem nú stendur yfir er hér önnur mynd.

Við lítum nánár á hluta línuritsins að ofan. Það er 25.janúar sem á 10,1 stig alveg lengst til vinstri á línuritinu. Síðasti dagur lengst til hægri er 22.júní. Lægsta hámarksdægurmetið er 8,0 stig. Það á reyndar hlaupársdagurinn 29.febrúar, hann er verr settur en aðrir dagar í keppni sem þessari, fær aðeins að taka þátt fjórða hvert ár - en það kemur væntanlega að því að hann hittir í einhverja hærri tölu en hann hefur enn nælt sér í. Í mars hækka tölurnar smátt og smátt, sól hækkar á lofti. Fáeinir dagar skera sig úr fjöldanum og eru sérmerktir á myndinni, 27. mars 1948 er dæmi. Stendur sig miklu betur heldur en vænta mætti - enda var þetta mjög óvenjulegur dagur víða um land. Fyrri hluti apríl er frekar snautlegur miðað við þessa fínu daga um mánaðamótin. Dægurmetin liggja á bilinu 10,3 stig og upp í 12,5 stig. Það er ekki fyrr en þann 16. að 13 stigin fara að ná sér á strik, og enginn dagur kemst upp fyrir 27.mars fyrr en 25. apríl 2019. Þá fór hámarkið í 14,7 stig. Tveir aðrir dagar (26. og 30.apríl) árið 2019 settu líka ný met - og sá síðarnefndi á enn mánaðarmet apríl í Reykjavík, 17,1 stig. 

Fyrstu 20 stig vorsins í Reykjavík eru frá 14.maí 1960. Sá dagur er einnig sérstakur fyrir það að vera sá eini á árinu þar sem Reykjavík á líka landsdægurmetið. Annars eru metin síðari hluta maí flest á bilinu 17 til 18 stig. 

Nú er það svo að spár reiknimiðstöðvarinnar fyrir næstu daga gera ekki ráð fyrir nýjum dægurhitametum í Reykjavík. Ástæðan er þó ekki skortur á hlýju lofti heldur fremur að það sjáist full lítið til sólar og að vindátt verði ekki nægilega austlæg. En staðan er samt þannig að rétt er að gefa málinu gaum og reyna að grípa góðviðrisgæsina ef hún gefst. 

Við notum tækifærið og lítum á eina mynd til viðbótar. 

Hún sýnir mismun á hámarkshitadægurmetum landsins alls og Reykjavíkur. Einn dag ársins er munurinn núll, 14.maí eins og áður er nefnt. Mestur er munurinn 11.nóvember, 11,5 stig. Ekki er um marktæka árstíðasveiflu að ræða - heldur tilviljanakennt allt saman, meðalmunur í kringum 6 stig allt árið. 

Eins og sjá mátti á fyrstu myndinni, þeirri sem sýndi þykktarvik á Atlantshafi er ástæðu hlýindanna að leita í kryppu á hringrás vestanvindabeltisins. Hin miklu hlýindi einskorðast við tiltölulega afmarkað svæði. Kaldara er bæði austan og vestan við. Köldu vikin eru þó minni en þau hlýju, bendir kannski til þess að þeir kuldapollar sem þar verða á ferð séu ekki mjög fyrirferðarmiklir eða fastir fyrir. En það þarf samt að fylgjast vel með þeim næstu vikurnar.