Hæsti hiti ársins - upprifjun

Hér á hungurdiskum hefur nokkrum sinnum áður verið fjallað um hæsta hita ársins á Íslandi - þetta er því eins konar endurtekning - en myndirnar eru þó nýgerðar - og gagnaröðin nær allt til ársins í ár (2025). Á dögunum mældist hæsti hiti á landinu í 79 ár, 29,8 stig. Svo sannarlega óvenjuleg tala. Í öðrum pistli hungurdiska - frá árinu 2018 - var fjallað um öll þau tilvik þar sem hiti hefur mælst 30 stig eða meira - flest eru þau vafasöm eða klárlega röng. Við höldum þó (fyrir siðsemi sakir) í þrjár mælingar (þar af tvær sama daginn) og segjumst trúa því að hiti hafi náð 30 stigum. 

Hér er hins vegar spurt um hæsta hita ársins - svona yfirleitt. Við lítum á síðustu 100 ár, árin 1926 til 2025 og teljum hversu oft þessi hámarkshiti lendir á hverri hitatölu. Við veljum hér bilin 20,0 til 20,9 og svo framvegis, en hefðum alveg eins getað valið 20,5 til 21,4 og þá endað á 30,5 til 31,0. Þá hefðu súlurnar á myndinni hér að neðan aðeins hliðrast til. 

En við horfum á þessa. Síðustu 100 árin hefur hiti á hverju einasta ári náð 20 stigum einhvers staðar á landinu. Litlu munaði þó árin 1961 og 1979. Hæstur varð hitinn 1939, 30,5 stig - á Teigarhorni (eins og flestir lesendur vita), sama dag mældist hiti 30,2 stig á Kirkjubæjarklaustri - gefur okkur kannski afsökun fyrir því að trúa mælingunum. Árið 1946 er getið um 30,0 stig á Hallormsstað - ekki alveg trúlegt - en við getum samt ekki þurrkað þá tölu út án umhugsunar (meir um það mál í áðurnefndum pistli).

Ef við framkvæmum talninguna með 0,1 stigs nákvæmni kemur í ljós að miðgildið er 26,0 stig. Í fimmtíu árum hefur hæsti hiti ársins verið lægri en 26,0 stig, og í fimmtíu árum meiri en 26,0 stig. Af einstökum bilum (eins og við skilgreindum þau) er algengast að hæsta hámark ársins sé 26 komma eitthvað stig, 22 sinnum á 100 árum. Frá 21 stigi upp í 26 er fjölgunin nokkuð jöfn frá stigi til stigs, en tíðnin fellur öllu hraðar, strax og komið er upp í 27. Segja má að það sé eftirtektarvert nái hæsti hiti ársins 28 stigum eða meira. 

Þá er komið að því að spyrja hvort við sjáum einhverja greinilega breytingu - fjölgar mjög háum árshámörkum eða ekki? 

Einfalda svarið er nei. Myndin sýnir hæsta hámark hvers árs síðustu 100 árin. Við getum reiknað leitni og fengið út að hún sé um 0,8 stig á þessum 100 árum - sem ekki er marktækt miðað við dreifina. Þeir sem vilja halda fram leitni geta þó bent á að á tímabilinu 1950 til 1973 hafi verið skortur á háum tölum - en fjöldi lágra. Tímabil þetta nær út yfir „hafísárin“ svonefndu, byrjar um 15 árum áður - meðan ársmeðalhiti var enn í sæmilegu lagi. Við höfum hins vegar áður bent á að hlýindaskeiðið fyrra stóð styttra að sumarlagi heldur en á öðrum árstímum - hvað sem veldur - það er alveg raunverulegt. Ef við byrjum að reikna inni í þessu svalara skeiði (hvort sem við byrjum 1950 eða 1970 skiptir litlu) - virtist leitni hámarkshitans vera meiri, meira að segja töluvert meiri. 

Það má einnig segja að á áratugnum 1950 til 1960 var einmitt verið að skipta um hitamælaskýli hér á landi, veggskýli lögð af, en fríttstandandi tekin upp. Kannski hefðu hin háu hámörk tímabilsins 1926 til 1950 ekki mælst í fríttstandandi skýlunum? Á hinn bóginn geta aðrir bent á að hin háu gildi síðustu 25 ára séu aðallega mælihólkum sjálfvirku stöðvanna að þakka - svona háar tölur hefðu ekki sést í gömlu skýlunum. Eitthvað gæti verið til í því varðandi hámörkin sjálf. Rétt að ítreka að samanburðarmælingar sýndu nær engan mun á meðalhita skýla og hólka. Við vitum hins vegar að samanburðarmælingar (þótt þær séu ekki margar) sýndu oftast að veggskýlin voru of hlý yfir hádaginn - miðað við fríttstandandi skýlin. Einfalt var að laga það - með því að nota síðari tíma aðferðir til reikninga meðaltala. Þéttara veðurathuganakerfi gæti einnig skipt máli. 

En niðurstaðan er alla vega sú að við getum ekki dregið neinar ályktanir um hlýnandi veðurfar (né kólnandi) með því að líta á árshámarkshitann eingöngu - til þess er hann of tilviljanakenndur - aðeins ein tala á ári. 

Eins og sjá má á myndunum hér að ofan hefur það gerst í 13 árum síðastliðna öld að árshámarkshiti á landinu hafi náð 28 stigum. Það var 1926, 1937, 1939, 1946, 1949, 1974, 1988, 1991, 2004, 2008, 2012, 2021 og 2025. Þegar farið er í saumana á þessum tilvikum kemur í ljós að stundum voru 28 stigin ein á ferð, en stundum mældist svo mikill hiti á fleiri stöðvum, jafnvel mörgum.

Í hitabylgjunni miklu 21. og 22. júní 1939 þegar íslandsmetið var sett fréttist af 28 stigum eða meira á fjórum stöðvum - og mánuði síðar á einum. Það síðara tilvik (Lambavatn er raunar talið vafasamt). Hefði stöðvanetið verið þéttara hefðu stöðvarnar ábyggilega verið talsvert fleiri sem skiluðum 28 stigum. Einnig fréttist af 28 stigum á einni stöð einn dag síðar sama sumar. 

 

Í flestum þessum tilvikum náði hiti 28 stigum aðeins einn dag - og oft aðeins á einni stöð. Þannig var það 1926, 1937, 1946, 1949, 1974, 1988 og 2012. Árið 1939 voru tveir dagar með í spilinu og 1991 komu 6 stöðvar við sögu og 5 dagar - grunur er um „tvöföld hámörk“ í tveimur tilvikum - dagarnir væru þá þrír. En þetta var í langtímasamhengi mjög óvenjuleg hitabylgja. Það var hitabylgjan mikla í ágúst 2004 líka. Þá fór hiti í 28 stig á tíu sjálfvirkum stöðvum, sjö mönnuðum - og fjórum vegagerðarstöðvum að auki - og þrír dagar komu við sögu (10., 11. og 13. ágúst - einnig var mjög hlýtt þann 12. þótt ekki næðust 28 stig þann dag). Þetta átti sér líka stað bæði um landið sunnanvert og norðaustan- og austanlands.

Mjög mikla hitabylgju gerði einnig í júlílok 2008. Þá fór hiti í 28 stig á sjö sjálfvirkum stöðvum um landið sunnanvert. Í ágúst 2021 fór hiti í 28 stig á fjórum stöðvum - tveir dagar komu þá við sögu. Í sumar (2025) gerðist hins vegar hið óvenjulega, að hiti náði 28 stigum tvisvar - alveg aðskilið, annars vegar þann 14.júlí þegar hiti fór svo hátt á sjö stöðvum - (og þremur vegagerðarstöðvum að auki) og hafði náð 28 stigum á einni stöð daginn áður. Síðan var það 16. ágúst að hiti komst aftur í 28 stig - nú á þremur stöðvum sama dag.

Á síðastliðnum 100 árum eru þrjár stórar hitabylgjur til viðbótar þar sem ekki er ósennilegt að hiti hefði e.t.v. náð 28 stigum hefði veðurathugunarnetið verið jafnþétt og nú. Þetta eru júlíhitabylgjurnar 1944, 1976 og 1980. Eins er næsta öruggt að þétt kerfi hefði náð einhverjum stökum 28 stigum í viðbót.

Við vitum eitthvað um hámarkshita á landinu lengra aftur í tímann - en þá voru hámarksmælar sorglega fáir á landinu. 

Af eldri hitabylgjum sem hefðu e.t.v. gert það gott má nefna júlíbylgjuna 1911 þegar hiti mældist 29,9 stig á Akureyri og hiti náði 28 stigum á fjórum stöðvum öðrum - án hámarkshitamæla. Einnig má nefna ágústhitabylgjuna 1876 og júlíhitabylgjuna miklu 1842. Gallinn sá að mæliaðstæður voru illa staðlaðar. Nokkra væna daga upp úr 1890 má einnig nefna - en líklega hefði aðeins verið þar um stakar tölur að ræða. Um þessar hitabylgjur allar má lesa í eldri pistlum hungurdiska.

Það þarf nokkuð góðan vilja til að sjá að hitabylgjum hafi fjölgað á síðari árum. Þó ritstjóri hungurdiska sjái þá fjölgun illa eða ekki er ekki þar með sagt að hún hafi hvorki orðið né sé hún í pípunum. Það verður bara að koma í ljós.

Fyrstu 20 dagar ágústmánaðar 2025

Meðalhiti fyrstu 20 daga ágústmánaðar 2025 í Reykjavík er 11,1 stig, -0,3 stig undir meðallagi sömu daga árin 1991 til 2020 í Reykjavík og -0,2 stig undir meðallagi síðustu tíu ára. Raðast hitinn í 17. hlýjasta sæti (af 25) á öldinni. Hlýjastir voru sömu dagar árið 2004, meðalhiti þá 13,5 stig, kaldastir voru þeir hins vegar 2022, meðalhiti þá 10,0 stig. Á langa listanum raðast hitinn í 60. hlýjasta sæti (af 153). Sömu dagar 1912 eru lægstir á þeim lista, meðalhiti þá var aðeins 7,6 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti það sem af er mánuði 11,8 stig og er það +0,6 stigum ofan meðallags 1991 til 2020 og +0,9 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára.

 

Hitavikum er nokkuð misskipt á landinu. Hlýjast að tiltölu hefur verið á Austfjörðum, þar eru dagarnir 20 þeir næsthlýjustu á öldinni, en kaldast að tiltölu hefur verið við Faxaflóa og á Suðurlandi, hitinn raðast í 15. hlýjasta sæti aldarinnar. Önnur spásvæði raðast þarna á milli.

 

Á einstökum stöðvum hefur að tiltölu verið hlýjast á Seyðisfirði, hiti er þar +2,4 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára. Að tiltölu hefur verið kaldast í Reykjavík og á Þingvöllum, hiti -0,2 stig neðan meðallags.

 

Úrkoma hefur mælst 51,7 mm í Reykjavík og er það um 40 prósent umfram meðallag. Á Akureyri hafa mælst 14,4 mm, um 60 prósent meðallags og 15,9 mm á Dalatanga, sem er um fimmtungur meðallags.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 87,5 í Reykjavík, 29 færri en í meðalári. Á Akureyri hafa sólskinsstundirnar mælst 104,8, 10 fleiri en að meðallagi.

Fyrri hluti ágústmánaðar 2025

Fyrri hluti ágústmánaðar 2025 var fremur daufur suðvestanlands, en þurrari og hlýrri um landið austanvert. Meðalhiti í Reykjavík er 10,9 stig og er það -0,6 stigum neðan meðallags sömu daga árin 1991 til 2020, og -0,4 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Raðast hitinn í 20. hlýjasta sæti aldarinnar (af 25). Fyrri hluti ágúst var hlýjastur í Reykjavík árið 2004, meðalhiti þá 14,0 stig. Kaldastur var hann 2022, meðalhiti 10,0 stig. Á langa listanum raðast hitinn nú í 84. hlýjasta sæti (af 153). Kaldast var 1912, meðalhiti 7,4 stig (en hlýjast 2004).

 

Á Akureyri er meðalhiti fyrri hluta ágúst 11,3 stig. Það er -0,1 stigi neðan meðallags 1991 til 2020, en +0,4 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára.

 

Hiti á spásvæðunum raðast nokkuð misjafnt. Hlýjast að tiltölu hefur verið á Austfjörðum - það 5.hlýjasta á öldinni, en kaldast að tiltölu við Faxaflóa þar sem hiti raðast í 18. hlýjasta sæti á öldinni.

 

Á einstökum veðurstöðvum hefur að tiltölu verið hlýjast á Seyðisfirði. Þar er hiti +2,1 stig ofan meðallags, en -0.7 stig neðan þess í Þúfuveri.

 

Úrkoma er um 80 prósent ofan meðallags í Reykjavík. Hefur mælst 50,1 mm. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 12,0 mm og er það um tveir þriðju hlutar meðalúrkomu þar. Á Dalatanga hafa mælst 15,5 mm og er það aðeins fjórðungur meðalúrkomu.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 79,8 í Reykjavík - og er það í meðallagi (það hafa komið nokkrir mjög sólríkir dagar). Á Akureyri hafa sólskinsstundirnar mælst 74,7 og er það einnig mjög nærri meðallagi.

 

Loftþrýstingur var mjög lágur framan af (hefur heldur hækkað síðustu daga), en samt hefur meðalþrýstingur ekki nema um tíu sinnum verið lægri en nú á þessum tíma síðustu 200 árin.

 

Undir kvöld í gær hlýnaði mjög austan- og suðaustanlands og í dag (16. ágúst) eru þar sums staðar methlýindi, m.a. virðist landshitamet ágústmánaðar vera fallið. Meir um það síðar. 

Enginn friður

Það er lítill friður fyrir ásókn hlýinda. Ritstjóri hungurdiska man varla eftir því áður að hafa jafn ótt og títt þurft að vera á varðbergi gagnvart nýjum hitametum í háloftunum yfir landinu. Hingað stefnir nú mjög hlýtt loft langt úr suðvestri og verður yfir landinu á föstudag og laugardag - hugsanlega lengur. 

Kortið sýnir spá evrópureiknimiðstöðvarinnar um hæð 500 hPa-flatarins, hita og vind í fletinum á fimmtudagskvöld. Yfir Reykjanesi er blettur þar sem hitinn á að vera hærri en -10°C. Það er ekki mjög oft sem svo hlýtt loft heimsækir landið. Reyndar er furðumikill munur á tíðni -11 stiga og -9 stiga. Metið í 500 hPa er -7,6 stig, mjög vafasamt reyndar og sett 23.júlí 1952, en staðan var samt þannig að ritstjórinn treystir sér ekki til að þurrka það út án þess að hafa farið mjög nákvæmlega í saumana á því. Þennan dag fór hiti í Möðrudal í 25,7 stig - ljóst að mjög hlýtt loft var yfir landinu - þótt heldur stæði það stutt við. 

Svipað á við um næsthæstu töluna, -8,1 stig sem mældist 12.ágúst rigningasumarið mikla 1983, og er hún ágústmet. Þrjár tölur aðrar eigum við í safninu með hita hærri en -9 stig í 500 hPa. Í águst 2021 - hinum ofurhlýja mánuði - mældist hiti tvisvar -9,0 stig í 500 hPa yfir Keflavíkurflugvelli, þann 15. og 23. 

Vísar sem við notum til að giska á hita í mannheimum eru einnig mjög háir á föstudag og laugardag. Þykktinni er spáð yfir 5640 metrum - og er það einnig nærri meti. Í era5 gagnasafninu er 5650 metrar hæsta ágústgildið, kemur fyrir fjóra daga á tímabilinu 1940 til 2022, 1.ágúst 1941, 26.ágúst 1947, 10.ágúst 2004 og 24.ágúst 2021. Hæsta ágústgildið í greiningarsafni reiknimiðstöðvarinnar 2011 til 2024 er 5660 metrar, 24. ágúst 2021. 

Keflavíkurflugvöllur er sunnar heldur en viðmiðunarpunktur sá sem notaður er í greiningartöflunum hér að ofan - og þar eru aðeins fleiri gildi yfir 5650 metrum, það hæsta 5676 metrar, sem mældist 9.ágúst 2004. 

Í öllum þessum öfgaþykktartilvikum varð mjög hlýtt á landinu. Árið 1941 var hámarkshiti ekki mældur mjög víða, mest fréttist af 23,3 stigum þann 1. á Akureyri, þann 22. ágúst 1947 mældist hiti á Sandi í Aðaldal 27,2 stig. 

Hiti á Austurlandi gæti nú hæglega farið yfir 25 stig annan hvorn daginn eða báða - en nær varla ágústlandsmetinu sem er 29,4 stig, sett á Hallormsstað 24.ágúst 2021. Þótt ýmsir hafi viljað efast um þá mælingu hefur ritstjórinn ekki mikið út á hana að setja - hún er alla vega jafngóð eða skárri heldur en margt það sem á metalistum er. Næsthæsta ágústtalan er einnig yfir 29 stig, 29,2 mæld á Egilsstöðum í hitabylgjunni miklu 2004 (11.ágúst). Þannig að alla vega verður við ramman reip að draga nú. 

Fyrstu tíu dagar ágústmánaðar 2025

Fyrstu tíu dagar ágústmánaðar 2025 hafa verið hlýir um landið austanvert, en svalari vestanlands. Meðalhiti í Reykjavík er 11,0 stig og er það -0,5 stigum neðan meðallags sömu daga á árunum 1991 til 2020 og -0,3 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Raðast hitinn í 19.hlýjasta sæti (af 25) á öldinni. Hlýjastir voru þessir sömu dagar árið 2003, meðalhiti þá 13,5 stig, en kaldastir voru þeir 2022, meðalhiti 10,2 stig. Á langa listanum raðast hitinn nú í 78. hlýjasta sæti (af 153). Hlýjast var 2003 (og 1944), en kaldast 1912. Þá var meðalhiti þessara daga ekki nema 6,4 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti fyrstu tíu daga ágústmánaðar 11,5 stig og er það í meðallagi 1991 til 2020 og +0,6 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára.

 

Eins og áður sagði er töluverður munur á hitafari austan- og vestanlands. Við Faxaflóa og á Suðurlandi raðast hitinn í 17. hlýjasta sæti aldarinnar (af 25), en á Austfjörðum eru dagarnir þeir fjórðuhlýjustu á öldinni.

 

Jákvætt hitavik - miðað við síðustu tíu ár - er mest á Gjögurflugvelli, +2,7 stig, og +2,4 stig á Hornbjargsvita. Hiti er hins vegar -0,9 stigum neðan meðallags í Þúfuveri og -0,8 stig neðan þess við Setur.

 

Úrkoma hefur mælst 28,6 mm í Reykjavík það sem af er mánuði. Það er um 60 prósent umfram meðallag. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 6,8 mm og er það um 60 prósent meðallags. Á Dalatanga hafa aðeins mælst 3,5 mm og er það innan við tíundihluti meðallags.

 

Eftir mjög sólarrýra viku, rúma, komu þrír miklir sólardagar í Reykjavík þannig að sólskinsstundafjöldi mánaðarins er nú kominn upp í 55,1 stund - og er það í rétt rúmu meðallagi. Á Akureyri hafa sólskinsstundirnar í mánuðinum til þessa mælst 52,5 og er það sömuleiðis í rétt rúmu meðallagi.

 

Loftþrýstingur hefur verið sérlega lágur þessa tíu daga - rétt eins og reyndar sömu daga í fyrra. Þrýstingur hefur aðeins tvisvar verið marktækt lægri en nú síðustu 200 árin rúm. Það var í fyrra og 1842. Þrýstingur var ámóta lágur og nú sömu daga árið 2020, 1876 og 1867. Í fyrra (2024) hélst þessi lági þrýstingur allan mánuðinn og varð að meti, varla eru líkur á því nú miðað við spár.

 

Í sambandi við frétt um næturfrost sem birtist í dag (11.ágúst) má geta þess að það hefur aðeins gerst fjórum sinnum á þessari öld að heill sumarmánuður hafi verið alveg frostlaus í byggðum landsins. Þetta eru júní 2003, júní og júlí 2014 og ágúst 2021. Síðastnefndi mánuðurinn er sá eini þar sem hvergi fréttist af frosti á landinu - ekki heldur á hálendisstöðvum. Á fyrri tíð voru svona mánuðir fleiri - athugunarkerfið var þá mun gisnara heldur en nú og gögn því ekki alveg samanburðarhæf.

Enn af árstíðasveiflum

Ritstjóri hungurdiska er stöðugt að skrifa eitthvað um árstíðasveiflur veðurþátta. Flest af því sem hér fer á eftir hefur þannig borið við áður á þessum vettvangi - en stundum finnst ritstjóranum bara ekki veita af að rifja það upp. Fyrsta myndin hefur þó ekki sést áður - alla vega ekki í þessu formi.

Hún sýnir meðalhæð 500 hPa-flatarins yfir Íslandi (blár ferill) og meðalþykkt yfir landinu (rauður ferill). Gögnin eru úr endurgreiningu evrópureiknimiðstöðvarinnar á tímabilinu 1940 til 2022. Lárétti ásinn sýnir tíma - í 18 mánuði - byrjar 1. janúar - en fer fram yfir áramót til að allur veturinn komi fram í heilu lagi - og síðan haldið áfram til 30.júní. 

Lóðrétti kvarðinn er merktur í dekametrum, 1 dekametri er 10 metrar. Sem kunnugt er mælir þykktin hita í neðri hluta veðrahvolfs. Um það bil 1 stig á hverja 2 dekametra (20 metra). Lægstu meðaldagsgildi vetrarins eru í kringum 520 metra, en þau hæstu um 546 dekametrar. Það munar um 26 dekametrum, eða um 13 stigum á hita vetrar og sumars. Auðvitað geta ítrustu tölur á báða vegu verið allt aðrar, lægsta þykkt sem sést hér við land er um 490 dekametrar, en sú hæsta í kringum 566 - það munar um 76 dekametrum, eða 38 stigum á hlýjasta og kaldasta loftinu sem yfir okkur er. 

Á myndinni má sjá gráa lóðrétta strikalínu, hún sýnir sólstöður á sumri, 21.júní. Þá eru bæði hæð 500 hPa-flatarins og þykktin á leið upp á við. Einnig má sjá rauða strikalínu, hún er við 9. ágúst (dagurinn sem pistillinn er skrifaður). Við sjáum að bæði hæð og þykkt eru farin að falla frá hámörkum sínum, en vantar nokkuð upp á að ná sömu gildum og á sólstöðum. Rauð strikalína merkir meðalþykktina við sólstöðurnar og fylgjum við henni að þeim stað sem hún sker þykktarlínuna síðara sinnið sjáum við að kominn er 1.september. Ef við miðum sumarið við þykktina á sólstöðum, endar það 1.september. Miðum við sumarbyrjun við 1.júní lengist sumarið til 21. september (grá strikalína sýnir þann möguleika).

Í dag, 9. ágúst er því enn nokkuð eftir af sumri. Ef við látum sumarið enda við verslunarmannahelgi hlýtur það hins vegar að byrja um 17.júlí - stutt sumar það. Þeir sem telja sumarið fylgja hitanum hljóta að telja að lengra en 2 til 3 vikur.

Við tökum eftir því á myndinni að misgengi er á milli ferlanna tveggja, mun lengra er á milli þeirra að sumarlagi heldur en að vetri og er munurinn mestur á vorin. Þetta sjáum við eimmitt á næstu mynd - munurinn kemur nefnilega fram í þrýstingi við sjávarmál. Þrýstingur við sjávarmál segir okkur af hæð veðrahvarfanna (sem hæð 500 hPa-flatarins er góður fulltrúi fyrir) og hita í neðri hluta veðrahvolfs. Stundum erfitt að greina að hvort er hvort - frá degi til dags. 

Lárétti kvarðinn er sá sami og á fyrri mynd, en lóðrétti kvarðinn sýnir meðalþrýsting við sjávarmál. Við notfærum okkur 200 ár af mælingum - sem skilar hreinni ferli. Á ferlinum eru alls konar vendipunktar. Síðari hluti vetrar byrjar hér 10.febrúar. Þá fer þrýstingur að rísa - sólin fer að skína á norðurslóðum. Þrýstingurinn stígur nokkuð reglulega allt fram á sumardaginn fyrsta. Þá dregur úr vestanátt áloftanna og vetur lætur undan á heimskautasvæðunum. Þrýstingur er nú svipaður í um það bil 6 vikur - vorið - oft (en ekki alltaf) tími sólskins og næðinga. Segja sumir að nafn mánaðarins hörpu vísi til þess - herpings og harðinda. Ekki tekur ritstjóri hungurdiska afstöðu í því álitamáli. 

Eftir það fer þrýstingur að falla - hann gerir það síðan í aðalatriðum samfellt allt þar til um mánaðamótin nóvember/desember. Línuritið sýnir þó (sé farið í smáatriði) ýmsar vendingar. Í kringum höfuðdaginn herðir um hríð á fallinu, en um mánuði síðar dregur óvænt úr því aftur. Við getum bara giskað á ástæðurnar - og látum það vera í bili. En það sem gerist um mánaðamótin nóvember/desember er nær örugglega tengt skammdegisvindröstinni miklu í heiðhvolfinu - þeirri sem í tísku er á átakanlegum tvítsíðum meginlandssnjóaspámanna á síðari árum (en við skulum láta þá í friði hér). Í dag nægir okkur að taka eftir höfuðdeginum á þessari mynd. Norðuríshafið og kuldapollar þess taka þá að sameinast að nýju eftir linkind og hrakninga sumarsins. Sömuleiðis snýst vindátt í heiðhvolfinu úr austri í vestur. 

Aukin virkni þeirra sést einnig á næstu mynd. Hún sýnir svokallaðan þrýstióróa, mismun á loftþrýstingi frá degi til dags - allt aftur til 1823. Mjög afgerandi mynd. Ekki er mikill munur á þessum ferli á hinni köldu 19. öld og nú á dögum. Það hefur ekkert afgerandi gerst í hringrásinni allan þennan tíma. Jú, það er ekki alveg satt - haustið, október og nóvember eru með einhverja óreglu (tíminn þegar hausthikið er í þrýstifallinu á fyrri mynd) - ekki gott að segja hvað veldur. Sumarið er hins vegar nánast nákvæmlega eins. Það dregur mjög úr óróa í kringum sumardaginn fyrsta (hörpu) - síðan minnkar hann hægar þar til lágmarki er náð, hér 5. ágúst (ekki alveg sami dagur á öllum tímabilum). Ferill sem sýnir illviðratíðni er nærri því nákvæmlega eins og þessi og sömuleiðis ferill sem sýnir meðalþrýstibratta yfir landinu (mismun á hæsta og lægsta þrýstingi landsins). Við skulum nú stækka út sumarhluta myndarinnar - og ýkja aðeins.

Við sjáum vel hina hröðu breytingu í kringum sumardaginn fyrsta - veður róast þá mjög. Síðan kemur eitthvað hik í minnkun óróleikans í júní, en eftir sólstöður tekur við eitthvað sem við gætum (ef við vildum) talið sérstakt tímabil. Það stendur á þessari mynd hreint og klárt til 22. ágúst - þá gerist eitthvað (vindátt snýst í heiðhvolfi). Þessar dagsetningar eru auðvitað ekki alveg bókstaflegar, en að 200 ára mæliröð skuli sýna þær verður samt að teljast merkilegt. 

Að lokum lítum við á mynd sömu ættar.

Í mjög fljótu bragði virðist um sömu mynd að ræða, en svo er þó ekki. Hér má sjá meðalhitabreytingu frá degi til dags (morgunhiti) í Stykkishólmi 1949 til 2024. Mynd sem sýnir breytileika þykktarinnar frá degi til dags á sama tíma er nærri því eins. 

Við viljum hér draga þá ályktun að miðum við sumarið við hitafar er lítið vit í því að fara að minnast á haust fyrr en komið er vel fram í september, en ef við horfum á veðrakerfið viðurkennum við kannski að einhver hausthristingur í norðri fari að gera vart við sig upp úr 20. ágúst. Við ættum líka að sjá að verulegt vit er í hinni gömlu skiptingu ársins í tvö (nokkurn veginn) jafnlöng misseri - og að dagsetningar þeirrar skiptingar eru ákaflega skynsamlegar. 

Um þetta hefur verið fjallað oft áður á hungurdiskum Þeir sem nenna að lesa gætu gripið í viðhengin tvö. 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• úr eldri pistlum um vor og haust
• ritgerð um árstíðasveiflur - alls konar

Smávegis af júlí 2025

Enn og aftur urðu mikil umskipti í veðurlagi við mánaðamót júní/júlí. Júní hafði verið svalur (sérstaklega fyrstu tíu dagarnir), kom á eftir alveg sérlega hlýjum maímánuði. Eins var með júlí, hann varð alveg sérlega hlýr og reiknast sá hlýjasti sem vitað er um í byggðum landsins, allt frá upphafi mælinga, en almanaksbróðir hans 1933 var reyndar jafnhlýr. Eins og fram hefur komið í yfirliti Veðurstofunnar var þó ekki alls staðar um methita að ræða. 

Taflan hér að ofan sýnir hvernig hiti mánaðarins á spásvæðunum raðast meðal júlímánaða þeirra 25 ára sem liðin eru af þessari öld. Hann var hlýjastur þeirra allra á Austurlandi að Glettingi, Austfjörðum og Suðausturlandi, en næsthlýjastur á Miðhálendinu, á Vestfjörðum, Ströndum og Norðurlandi vestra og Norðurlandi eystra. Að tiltölu var hann svalastur við Faxaflóa og á Suðurlandi, raðast þar í 4 og 5 hlýjasta sæti - mjög hlýr þó.

Kort evrópureiknimiðstöðvarinnar sýnir meðalhæð 500 hPa-flatarins (heildregnar línur), meðalþykkt (daufar strikalínur) og þykktarvik (litir). Þykktin er yfir meðallagi á nær öllu svæðinu, mest þó við vesturströnd Noregs þar sem var alveg sérlega hlýtt, dagar þegar hiti náði þar 30 stigum óvenjulega margir. Jafnhæðarlínurnar segja okkur að suðlæg átt hafi verið ríkjandi hér á landi. Háloftasunnanáttin var óvenjustríð miðað við árstíma, sú þriðjamesta í júlímánuði frá upphafi háloftamælinga. Hún var mun stríðari en nú í hinum illræmda júlímánuði 1955, - en sá mánuður keppir raunar í flokki þeirra allrahlýjustu á Austurlandi. Sunnanáttin var svipuð eða lítillega stríðari en nú í júlí 2018. Ekki hlaut sá mánuður sérlega væn eftirmæli. Vestanáttin var hins vegar ekki fjarri meðallagi í júlí og hefur það forðað því að mánuðurinn lenti í flokk með úrhellismánuðum um landið suðvestanvert. 

Kortið sýnir yfirborðssjávarhitavik í júlí (miðað er við 1981 til 2010) - eins og reiknimiðstöðin sér þau, Eins og sjá má er sjávarhiti langt ofan meðallags við landið, sérstaklega fyrir norðan. Tvennt verður þó að hafa í huga þegar horft er á kort sem þetta. Annars vegar er um yfirborðshita að ræða. Fyrir kemur að hann er í raun ekki mjög dæmigerður, segir aðeins frá allra efsta laginu. Sé um slíkt að ræða geta fáeinir vindasamir dagar breytt útliti kortsins mjög - kaldari sjór undir blandast þá upp í yfirborðið. Hins vegar er mjög lítið að marka meðaltölin á hafíssvæðunum við Austur-Grænland. Þegar ís er á svæðinu er yfirborðshiti illa skilgreindur - ekki mikið að marka hlýjar eða kaldar tungur og svæði á þeim slóðum. 

Þegar vindur fer að aukast í haust kemur hið sanna ástand sjávarhitans mun betur í ljós. En auðvitað hafur hinn hái yfirborðshiti við landið norðaustanvert áhrif á hitafar við ströndina - meðan hann varir. 

Þótt fyrstu ágústdagarnir hafi verið mjög hlýir á Norðaustur- og Austurlandi (hiti langt ofan meðallags), er samt ekki hægt að segja að útlitið næstu daga sé sérlega hlýindalegt. Alls ekki er þó hægt að tala um kulda, að svo stöddu að minnsta kosti. Hinir hlýju kaflar í maí og júlí - og kuldinn í júní - hittu mjög vel í mánaðamót að þessu sinni. Hefðu þau skipst öðru vísi á mánuðina - verið t.d. hálfum mánuði fyrr eða síðar en að öðru leyti eins hefði ekki verið um nein sérstök met að ræða. Met geta þannig verið býsna tilviljanakennd. 

Eins og fram kom í yfirliti Veðurstofunnar er árið það sem af er í fimmtahlýjasta sæti alla mælitímabilsins. Í Stykkishólmi hefur ekkert ár frá upphafi mælinga byrjað jafnhlýlega og á Akureyri hafa aðeins tvö ár verið hlýrri - fyrstu sjö mánuðina og í Grímsey aðeins eitt ár.

Þökkum BP að vanda fyrir kortagerðina. 

 

Hitaþankar (vegna hins óvenjuhlýja júlímánaðar)

Eins og fram hefur komið í fréttum reyndist nýliðinn júlí (2025) sá hlýjasti sem vitað er um á landinu - ásamt júlímánuði 1933. Meirihluti landsmanna - þeir sem búa og dveljast öllum stundum á suðvestanverðu landinu upplifðu þó ekki metið. Fyrir sex árum tók ritstjóri hungurdiska saman pistla um hæsta mánaðarmeðalhita á landinu og annan um hæsta meðalhámarkshita á landinu. Hinir fádæma hlýju mánuðir, júlí og ágúst 2021 úreltu þessa tvo pistla að nokkru og krafsaði ritstjórinn eitthvað í þær úreldingar 2021, en telur nú rétt - vegna þessarar endurtekningar nú - að fara aftur yfir málin. Sumt í pistlunum frá 2019 stendur þó enn fyrir sínu og varla ástæða til að tyggja það upp aftur. Þar á meðal er klausa um háar (vafasamar) tölur frá árunum 1926 og 1927. 

Í ágústbyrjun 2019 var staðan þannig að júlí 1933 var hlýjasti júlí sem við vissum þá um á landinu í heild. Meðalhiti hans var 12,0 stig. Við vissum um einn almanaksmánuð með hærri meðalhita. Það var ágúst 2003, landsmeðalhiti (í byggð) var þá 12,2 stig. Síðan 2019 hefur það gerst að ágúst 2021 jafnaði fyrra hitamet ágústmánaðar, meðalhitinn þá reiknaðist 12,2 stig og nú (2025) jafnaði júlí fyrra júlímet, reiknaðist 12,0 stig, eins og 1933. Nú er það svo - eins og margoft hefur verið tekið fram - að þessir meðaltalsreikningar eru ekki mjög nákvæmir. 

Hlýindin í nýliðnum júlí náðu til svæðisins frá Breiðafirði í vestri austur til Austur- og Suðausturlands. Ný met voru sett á fjölmörgum stöðvum (þó alls ekki öllum). Hæst voru meðaltölin á Fljótsdalhéraði, meðalhiti á Egilsstöðum og Hallormsstað urðu 14,2 stig, Þetta er hæstu mánaðarmeðaltöl sem við vitum um á þessum stöðvum. Í júlí 2021 varð meðalhiti hins vegar lítillega hærri á mönnuðu stöðinni á Akureyri og á þeirri sjálfvirku á Torfum í Eyjafirði (14,3 stig) - stendur það landsmet því enn. Í júlí 2021 varð meðalhiti á Hallormsstað 14,1 stig og í ágúst 2021 varð hann 14,2 stig vestur á Bíldudal. Þessi Bíldudalstala þarfnast þó nánari athugunar við. 

Myndin er líklega tekin á Egilsstaðaflugvelli 23.september árið 1960. Þá var flugstöðvarbyggingin á myndinni ný og verið var að flytja loftvogina á vellinum þangað. Sennilega var það Þórir Sigurðsson veðurfræðingur sem tók myndina, hún fannst í hrúgu í kassa í skjalasafni Veðurstofunnar, en fylgdi ekki ferðaskýrslunni. Saga stöðvarinnar á Egilsstöðum er nokkuð flókin og hefur hún alloft verið flutt. Sjálfvirkar athuganir hófust þar 1998 og lögðust hefðbundnar mannaðar athuganir þá af - en sérathuganir þó áfram gerðar vegna flugs. 

Nú er það svo að talað er um að umhverfi stöðvanna, bæði á Hallormsstað og á Egilsstaðaflugvelli hafi breyst frá því að sjálfvirku stöðvarnar voru settar upp. Gróður sé orðinn óþægilega mikill á Hallormstað og breytingar hafi einnig orðið á Egilsstaðaflugvelli. Þótt ritstjóri hungurdiska sé ekki trúaður á að þessar breytingar skipti miklu máli, gætu þær samt hæglega hnikað meðaltölum lítillega til - og þar með haft áhrif á röðun á listum þar sem aðeins munar 0,1 til 0,2 stigum á sætum. Má heita regla að það sé alltaf einhver vafi uppi þegar um ítrustu met er að ræða. 

Gríðarlegar breytingar hafa orðið á stöðvakerfi Veðurstofunnar á undanförnum 30 árum. Mannaðar mælingar hafa verið lagðar af, en sjálfvirkar komið í þeirra stað. Það er almenn reynsla (samanburðarmælingar hafa verið gerðar) að gott samræmi sé á milli meðaltala gamalla og nýrra aðferða. Einhver samræming verður þó að eiga sér stað vegna breytinga á reiknireglum og mæliháttum. Í sumum tilvikum hefur ekki verið kostur á því að halda  sjálfvirku mælingunum á sama stað og þeim mönnuðu. Það hefur sýnt sig að þessir flutningar búa til hnik í mæliröðum - stundum eru þau sáralítil, en stundum nokkur og í fáeinum tilvikum meiri heldur en vænta mátti. 

Fyrir um 20 árum lagðist ritstjóri hungurdiska í mikla samræmingar- og samanburðarvinnu. Í henni var látið sem mönnuðu mælingarnar hefðu haldið áfram. Eitt af því sem gera þarf á næstu árum er að snúa þessu við. Ganga út frá sjálfvirku mælingunum sem viðmiði - og endurreikna mönnuðu raðirnar með tilliti til þeirra nýju. 

Ein þeirra stöðvaraða sem „spilltist“ við tilkomu sjálfvirku mælinganna var sú við Mývatn. Munur á meðalhita í Reykjahlíð og nýju stöðinni við Neslandatanga er nokkur - meiri en svo að hægt sé að nota sjálfvirku mælingarnar í beinu framhaldi af hinum - án leiðréttinga. Mælt var á báðum stöðum í nærri 15 ár. Það var hlýrra allt árið í Reykjahlíð, munurinn reyndar ívið minni að sumarlagi heldur en á vetrum. Meðalhiti á Neslandatanga í júlí 2021 var 13,93 stig. Fimmtán ára meðalmunur á Reykjahlíð og Neslandatanga í júlí var 0,42 stig. Trúum við því að sá munur hefði einnig komið fram 2021 hefði verið mælt á báðum stöðum hefði meðalhiti í Reykjahlíð væntanlega verið 14,35 = 14,4 stig. Það væri þá hæsta júlítala á landinu. En í þeim 15 júlímánuðum sem mælt var á báðum stöðvum var munurinn aldrei sá sami. Hann var minnstur 0,17 stig, en mestur 0,87 stig. Hver skyldi meðalhiti í Reykjahlíð hafa verið í júlí 2021?

Furðumikill munur var á meðalhita mönnuðu og sjálfvirku stöðvanna á Grímsstöðum á Fjöllum í júlí 2021. Á mönnuðu stöðinni var meðalhitinn 14,2 stig, en ekki „nema“ 13,5 stig á þeirri sjálfvirku. Þetta er miklu meiri munur heldur en venjulega er á stöðvunum tveimur í júlí, munurinn var yfirleitt minni en 0,1 stig. Hvað veldur veit ritstjórinn ekki. 

Eins og nefnt var hér að ofan keppir júlí 2025 við almanaksbróður sinn 1933 um efsta sæti hlýrra júlímánaða á landinu í heild. Þá voru hlýindin mest austan til á Norðurlandi, en ekki var mælt á Egilsstöðum og ekki heldur á Hallormsstað. Hefði verið mælt á þessum stöðvum hefði landsmeðalhitinn í þeim mánuði e.t.v. náð 12,1 stigi?

Í pistlum hungurdiska árið 2019 var einnig fjallað um meðalhámarkshita mánaða. Fyrst var fjallað um vandamál tengd hámarkshitamælingum en síðan gerð grein fyrir hæsta meðalhámarkshita sem þá var vitað um. 

Hæsta tölurnar sem ritstjórinn gat þá sætt sig við voru 18,7 stig, þetta er meðalhámarkshiti júlímánaðar bæði 2008 og 2019 í Hjarðarlandi í Biskupstungum. Meðalhámarkshiti sjálfvirku stöðvarinnar á sama stað var lítillega lægri. Sá munur stafar væntanlega af svonefndum tvöföldum hámörkum, hámarkshiti lekur á milli daga vegna þess að skipt er milli sólarhringa kl.18 en ekki kl.24 - eins og er í sjálfvirku mælingunum. 

Nú gerðist það hins vegar bæði í júlí 2021 og júlí nú að hámarkshitameðaltöl reyndust hærri en þetta. Allt í einu eigum við þrjár hærri tölur frá mönnuðum stöðvum (að vísu eru þær nú mældar með sjálfvirkum mælum) og 24 tölur frá sjálfvirkum stöðum, langflestar mældar í júlí 2021 og 2025, en ein tala í júní 2023 og þrjár í ágúst 2021. Þetta eru svo mikil tíðniumskipti að óhjákvæmilegt er að hrökkva við. Er hér tilviljun á ferð (eftir 100 ára hámarkshitamælingar) - eða aukin þéttni mælinga - eða eðlisbreyting mælinga - eða alræmdar og umtalaðar hnattrænar veðurfarsbreytingar? Sem stendur getur hver valið sér ástæðu - en ætti e.t.v. að hika hóflega við að svara. 

En hæstu meðalhámarkshitatölurnar eru nú þessar: Júní (18,7 stig, Egilsstaðaflugvöllur, 2023), júlí (20,5 stig, Hallormsstaður 2021), ágúst (Ásbyrgi 19,0 stig 2021). 

Fyrstu tveir dagar júlímánaðar 2025 voru svalir, en eftir það náði hiti 20 stigum einhvers staðar á landinu flesta daga. Tuttugustigadagarnir urðu alls 28 í mánuðinum (sjá yfirlit Veðurstofunnar). Í júlí 2021 náði hiti 20 stigum alla daga mánaðarins nema einn. 

Það var merkilegt að 19 daga mánaðarins komst hiti í 20 stig eða meira á Egilsstaðaflugvelli. Þetta er einum degi fleiri heldur en mest hefur áður orðið í einum mánuði á íslenskri, sjálfvirkri veðurstöð (18 sinnum á Reykjum í Fnjóskadal, á Hallormsstað og við Kröflu í júlí 2021). Á mönnuðu stöðinni á Grímsstöðum á Fjöllum var einnig 20 stiga hámarkshiti 19 daga í júlí 2021 - en 17 daga í sama mánuði á sjálfvirku stöðinni á sama stað - trúlega um tvö tvöföld hámörk að ræða - sem bæta í fjöldann). Það er sjaldgæft að hiti fari oftar en tíu sinnum í sama mánuði í 20 stig eða meira á veðurstöðvum hér á landi. 

Eðlilegt er - í framhaldi af þessu - að spyrja um lágmarksmeðalhitann. Ekki voru sett nein ný landsmet að þessu sinni. Hæsti mánaðarmeðallágmarkshiti er sem fyrr 11,6 stig, á Bíldudal í ágúst 2021. Hæstu tölur eru langflestar úr ágústmánuði - og þá frá stöðvum nærri sjó á Suðvestur- og Vesturlandi. Við bíðum enn eftir því að lægsti lágmarkshiti mánaðar á veðurstöð sé ofan við 10 stig - næst því komst stöðin í Surtsey í ágúst 2021, lægsta lágmark í mánuðinum mældist þá 9,6 stig.