Af dægurmetauppskeru

Nokkuð langt er síðan við litum síðast á breytingar dægurhitameta á veðurstöðvum landsins - enda vægast sagt nördalegt viðfangsefni. Dægurhámarksmet er hæsti hiti (hámark) sem mælst hefur á viðkomandi stöð ákveðinn almanaksdag og dægurlágmarksmet lægsta lágmarkið. Nýgengi þeirra fer bæði eftir því hversu lengi stöð hefur mælt hita, en almenn tíðarfar hefur einnig nokkuð að segja. Líkur eru á að fleiri dægurhámarks falli í hlýju ári heldur en köldu og öfugt þá í köldu. Væri veðurlag stöðugt gætum við búist við því að um 7 dægurmet (hvors kyns) falli á hverju ári. 

Þótt fréttir að utan geri oft mikið úr dægurmetum (sérstaklega þeim amerísku) segja einstök met samt harla lítið - þó þau geti falið í sér skemmtileg tíðindi. Hafi verið mælt mjög lengi á stöðinni verða þessi tíðindi eftirtektarverðari. Svipað má segja um mjög miklar metahrinur - daga þegar dægurmet falla um stóra hluta landsins.

Talning leiðir í ljós að alls féllu 3429 hámarksdægurmet á almennu sjálfvirku stöðvunum hér á landi á árinu 2023 - séu þær stöðvar sem athugað hafa í 5 ár eða meira aðeins taldar með. Lágmarksmetin urðu hins vegar 3858 - heldur fleiri en hámarksmetin. Hármarksmetafjöldinn er ekki fjarri meðallagi, en lágmarksmetin hins vegar heldur fleiri en að meðaltali undanfarinna ára. 

Hlutfall hámarks- og lágmarksmeta er mjög breytilegt frá ári til árs og hlýtur að segja okkur eitthvað. Meir en 70 þúsund dægurmet hvorrar tegundar eru skráð alls á tímabilinu frá 1996 til 2023.

Lítum nú á línurit sem sýnir hlutfall hámarksdægurmeta af heildinni frá ári til árs.

Aðeins þarf að doka við til að skilja myndina - lárétti ásinn sýnir ár tímabilsins. Lóðrétti ásinn til hægri sýnir landsmeðalhita, það gerir rauðstrikaða línan einnig. Hlýjust eru árin 2003, 2014 og 2016, en 2015 var hins vegar ámóta kalt og árin fyrir aldamót. 

Lóðrétti ásinn til vinstri sýnir hlut hámarksdægurmeta af summu útgildametanna (hámarks og lágmarks). Hlutur lágmarksmetanna fæst með því að draga frá einum. Við sjáum að allgott samband er á milli hámarksmetahlutarins og landsmeðalhitans. Í hlýjum árum er hlutur hámarkshitameta yfir 0,5 (50 prósent). Í köldum árum, eins og t.d. 2015 verða lágmarksmeti mun fleiri en hámarksmet, árið 2015 fór hámarksmetahluturinn niður í 0,31, en árið eftir, 2016, fór hann hins vegar upp í 0,72 - og lágmarkshitahluturinn því aðeins 0,28. 

Eftir því sem árunum fjölgar verður erfiðara að slá metin 70 þúsund (þeim fjölgar svo þegar stöðvum fjölgar). Þrátt fyrir það er á þennan hátt hægt að fylgjast með veðurfarsbreytingum. Skyndileg breyting á veðurlagi á hvorn veg sem er - nú eða í átt til öfga á báða bóga kæmi fram við samanburð hegðunar metanna síðastliðin 28 ár. - En því nenna nú fáir nema útnörd - eins og ritstjóri hungurdiska - varla að slíkt eftirlit verði í forgangi hjá því opinbera (þrátt fyrir tal um veðurfarsbreytingar).

Við skulum næst líta á línurit sem sýnir samband hámarksmetahlutarins og landsmeðalhitans.

Lárétti ásinn markar hámarksmetahlutinn, en sá lóðrétti meðalhitann. Punktadreifin raðast vel og reglulega í kringum beina línu - því fleiri sem hámarkshitametin eru miðað við þau köldu, því hlýrra er árið. Fylgnistuðull er 0,92, nánast hægt að mæla landsmeðalhitann með því að reikna hlutfallið. En við skulum ekki venja okkur á að líta alveg hugsunarlaust á dreifirit sem þetta - athugum t.d. að hlutur hámarksmeta getur ekki orðið hærri en 1,0. Skyldi árið þegar landsmeðalhiti nær 6,14 stigum verða algjörlega lágmarksmetalaust? - eða árið þegar landsmeðalhitinn fellur niður í 2,7 stig - skyldu þá nákvæmlega engin hámarkshitamet verða sett?

Upplýsingar um dægurmet mannaðra stöðva ná lengra aftur - auðvelt að fara aftur til 1949. Þær sem ná enn lengra aftur verður að meðhöndla sérstaklega og ritstjórinn hefur aðeins gert það fyrir tvær stöðvar, Reykjavík og Akureyri. En af myndinni hér að ofan má sjá svipað og fyrr. Hámarksmetahlutur mönnuðu stöðvanna 1949 til 2023 fellur vel að beinni línu. Fylgnistuðull 0,91, og halli línunnar er svipaður en skurðpunktarnir við jaðarhlutföllin 0,0 og 1,0 eru aðrir. Kaldasta árið, 1979, á lægsta hámarksmetahlutinn, 12 prósent meta það ár voru hámarkshitamet, en 88 prósent lágmarksmet. 

Hér hafa verið búnar til tímaraðir hámarksmetahlutarins og landsmeðalhita (í byggð) - og síðan reiknuð 10-ára keðjumeðaltöl. Eins og sjá má fylgjast ferlarnir afskaplega vel að, kuldaskeiðið 1965 til 2000 kemur sérlega vel fram - og hlýindi þessarar aldar sömuleiðis. Þetta á við um báða stika. 

Í fyrri pistlum um þetta efni höfum við getið þeirra daga sem skila flestum metum (miðað við fjölda stöðva í rekstri) - en aðeins fyrir sjálfvirka kerfið. Í ljós kemur að bæði hitabylgjur og kuldaköst ná frekar til landsins alls að vetri heldur en sumri. Þetta kemur í sjálfu sér ekki á óvart. Sá dagur sem nú á mest metfall er 17. nóvember 2018. Þá féllu hámarksdægurmet á 88 prósent stöðva landsins. Þessi dagur vakti hvað mesta athygli á sínum tíma fyrir gríðarmikla úrkomu, t.d. varð met í Reykjavík fyrir tveggja sólarhringa úrkomusummu. Sá er munur á „hitabylgjum“ að sumarlagi að þær ná mun síður til landsins alls. Sá dagur sem nær hæstu hlutfalli er sá eftirminnilegi 30.júlí 2008, dægurmet féllu þá á 68 prósent veðurstöðva. 

Á lágmarksmetahliðinni er það enn 30.apríl 2013 sem á hæstu methlutfallstöluna, 95 prósent. Um þann dag var ritað á hungurdiskum á sínum tíma. Óvenjukaldur dagur.