Sumarmisserið 2023 - hiti

Nú er sumarið liðið og allt í einu kominn fyrsti vetrardagur. Af því tilefni lítum við lauslega á meðalhita íslenska sumarmisserisins í Reykjavík og á Akureyri. Látum okkur nægja tímann aftur til 1950 - hér hefur áður verið litið til lengri tíma.

Í Reykjavík var hitinn lítillega undir meðallagi síðustu tíu sumra, reiknast 8,9 stig, var 8,8 í fyrra og líka 8,9 sumarið 2021. Á myndinni sjáum við að hlýjast var 2010 en líka mjög hlýtt 2919. Á eldri tíð er 1960 það hlýjasta sem við sjáum (hlýrri sumur voru enn áður). Það kólnaði mjög eftir það, þannig að meðalsumarið 1973 til 1982 var jafnkalt og kaldasta sumar þessarar aldar, 2018. Leitnin er í sjálfu sér merkingarlítil, en reiknast +0,9 stig á öld. Glögglega má sjá á þessari mynd hvers vegna ritstjóra hungurdiska er heldur í nöp við leitnireikninga sem byrja 1979 - eins og algengt er að sjá. 

Á Akureyri hefur hlýnunin verið ákveðnari, en jafnframt er breytileiki milli nærliggjandi ára mun meiri heldur en í Reykjavík. Þar var langkaldast 1979, en hlýjast var sumarmisserið 2014. Reiknuð leitni er +1,7°C/öld - nærri því tvöföld á við Reykjavík. Ekki skulum við gera of mikið úr því, en er svo sem í samræmi við það að norðlægar áttir hafa hlýnað umtalsvert á þessum tíma - sennilega vegna minnkandi hafísútbreiðslu í norðurhöfum. Það er einfaldasta skýringin - hvort hún er rétt vitum við ekki. Meðalhiti sumarsins nú á Akureyri var 8,5 stig, sá sami og í fyrra. 

Á næstu mynd höfum við sett 10-árakeðjur staðanna beggja inn á sömu mynd. Þá kemur í ljós að munur á milli staðanna er talsvert misjafn eftir tímabilum. Hafísárin voru að tiltölu talsvert kaldari á Akureyri heldur en í Reykjavík - munaði þá mestu á meðalhita staðanna. Vestanáttakuldinn sem fylgdi í kjölfarið varð að tiltölu meiri í Reykjavík heldur en fyrir norðan, en síðan tók Reykjavík hið makalausa stökk til hlýrri sumra í kringum aldamótin. Síðustu árin hefur Akureyri aftur unnið heldur á - og þar hefur hiti hækkað nokkuð jafnt og þétt allt frá því um miðjan 9. áratuginn. Í Reykjavík hefur hins vegar heldur slegið á hitaaukningu síðasta áratuginn rúman. Hvað gerist á næstu árum vitum við auðvitað ekki. 

Eins og margir muna hefur veðrið verið mjög kaflaskipt að undanförnu. Maí og júní voru þannig afskaplega drungalegir í Reykjavík, júní sérlega hlýr fyrir norðan. Júlí og sérstaklega ágúst bættu þó stöðuna verulega. Setjum við þetta á íslensku mánuðina má sjá að skerpla var sérlega köld, heyannir hins vegar hlýjar, tvímánuður í svalara lagi, en aðrir mánuðir nærri meðalhita. 

Sé litið á einstaka landshluta - með augum spásvæðaskiptingar Veðurtofunnar kemur í ljós að Miðhálendið stendur sig einna best. Þar var sumarmisserið vel ofan meðallags. Kaldast - að tiltölu var hins vegar á Norðurlandi eystra. 

Við skulum líka láta þess getið að í ár var sumarauki í íslenska misseristalinu. Í slíkum árum er viku bætt við sumarið. Vikur í venjulegum vetri og sumri eru 26 í hvorri árstíð, sjö dagar hver vika. Það eru 364 dagar, en hið raunverulega sólarár er 365,24219 dagar (allir þessir aukastafir skipta máli). Því vantar upp á. Þetta er lagað eftir ákveðnu kerfi á nokkurra ára fresti, einni aukaviku skotið inn í sumarið þannig að árið verði að meðaltali að réttri lengd. Þetta er raunar nákvæmari leiðrétting heldur en tíðkaðist í gamla stíl (júlíanska tímatalinu). Rómverska kirkjan vissi af þessari villu - ekki þó vegna íslenska tímatalsins heldur vegna þess að það stefndi í að hátíðisdagar tengdir jólum færu að rekast saman við hátíðisdaga tengda páskum. Páskarnir eru mikilvægari í kaþólskri trú heldur en jólin. Þeir eru tengdir jafndægrum í „gegnum tunglið“ - ef svo má að orði komast. 

Sambúð sumarauka íslenska tímatalsins og hlaupára flækti málið aðeins. Á 28 ára fresti þurfti að leyfa fyrsta vetrardegi - og þar með líka íslensku mánuðunum (fram að næsta hlaupársdegi) að hlaupa degi síðar en í öllum öðrum árum. Reglan varð sú að þetta skyldi gera þegar sumaraukaár væri á undan hlaupári og kallaðist rímspillir. Þetta gekk fullkomlega í gamla stíl (sem varð aftur vitlausari og vitlausari). Með nýja stíl eru ekki hlaupár á aldamótum - nema þegar fjórir ganga upp í fyrstu tvo stafi ártalsins. Þessi breyting kom af stað nýrri gerð rímspilliára - árið 1899 hefði átt að vera þannig - en var það ekki vegna þess að árið 1900 var ekki hlaupár. Þetta er nákvæmlega útlistað í ýmsum ritum (bendi helst á skrif Þorsteins Sæmundssonar hjá Almanaki Háskólans). 

Eins og áður sagði var nýi stíll tekin upp hér á landi árið 1700 (um það hafa hungurdiskar fjallað lítillega áður). Jóni Árnasyni sem þá var skólameistari á Hólum (en varð síðar biskup í Skálholti) var falið að gera skýrslu um samræmingu íslenska og gregorska tímatalsins. Hann gerði það og gaf út nýtt almanak 1707. Við skulum ljúka þessu með tilvitnun í það. Hér hefur stafsetningu verið breytt til nútímahorfs - en orðalag heldur sér að mestu. Bókin heitir „Calendarium Gregorianum“, prentuð á Hólum 1707. Hún er fáanleg á netinu. 

Rímspillir er hið sama og varnaðar ár. Hann er sérdeilis innifalinn í óreglulegri vetrar, miðsvetrar og góu komu, þegar þessir tímar koma einum degi síðar en þeir plaga að koma í seinasta lagi á öllum hinum árunum.

Orsökin til rímspillis er sá óreglulegi sumarauki er eg fyrri umgat. Hann er svoleiðis: Að vika verður lögð við sumar, þó ekki hafi það komið í fyrsta lagi þann 19. apríl eins og á reglulegum sumar auka árum. Og þó vetrarkoman hafi ei verið komin á fyrirfarandi ári á sitt efsta sæti þann 20. október. En með því þá verður óorðulega við sumar lagt (fyrr en annars bæri) þá kemur þar af að veturs, þorra og góu inngangur verður einum degi síðar en vanalegt er. Vetur kemur þá 27. október, þorri 26. janúar, góa 25. febrúar og þessara tíma koma svo síðleg kallast rímspilli.

Nær að rímspillir skuli haldast er nú ekki svo auðvelt að finna sem áður þegar gamli stíll var brúkaður, þá féll hann á hvert 8. og 9. ár sólaraldar og hafði því alltíð eins langt bil á millum sín, en nú hér eftir verður ýmislega langt á millum varnaðar ára en þó verða þau oftastnær á 28. ára fresti ein og áður.

Rímspillir orsakast af sumarauka, sumarauki af sunnudagsbókstaf og hlaupárum. En sunnudagsbókstafa umbreyting er ekki öll úti eftir nýja stíl fyrr en að loknum 400 árum; þar hún var áður úti á 28. fresti.

[Hér skulum við gera þá athugasemd að vegna hlaupársins flyst sumardagurinn fyrsti ekki - og ekki heldur fyrsti dagur einmánaðar og sömuleiðis að hjá Jóni byrjar vetur á föstudegi - og er því ekki fyrsti dagur gormánaðar - eins og nú er venja - er hluti veturnátta. Eitthvert hringl var lengi með þetta atriði].

Ritstjóri hungurdiska óskar lesendum hungurdiska gæfu og gengis á komandi vetri með þökk fyrir jákvæðar undirtektir - og umburðarlyndi gagnvart aukinni leti og elli hans.