Afmæli hungurdiska - og smáhugleiðing

28.8.2023 | 15:01

Afmæli hungurdiska - og smáhugleiðing

Um þessar mundir er blogg hungurdiska 13 ára. Nú hafa birst 3130 færslur og pistlar - mismerkilegt auðvitað, sumt algjört hrat, en annað mun efnismeira og hugsanlega gagnlegra. Fyrsta færslan birtist 19. ágúst árið 2010, sú fyrsta efnislega birtist fjórum dögum síðar, þann 23. Bar hún fyrirsögnina „Íslensk veðurfræðirit: Fyrsta íslenska veðurbókin“. Þar er fjallað um rúmlega 70 blaðsíðna samantekt Magnúsar Stephensen „Um Meteora, eða veðráttufar, loftsjónir og aðra náttúrulega tilburði á sjó og landi“ sem birtist í þriðja árgangi rita Lærdómslistafélagsins (1782).

Magnús var greinilega mikill veðuráhugamaður og ritaði ýmislegt furðuskarplegt þar um. Gallinn er hins vegar sá að varðveisla á gögnum hans virðist hafa verið nokkuð tilviljanakennd og margt af þeim er annað hvort illa týnt eða alveg glatað. Hann virðist t.d. hafa haft hitamæli, en ekki er þó víst að hann hafi nokkurn tíma gert reglulegar mælingar. Vel má það þó vera. Um aldamótin 1800 stóð hann fyrir útgáfu fréttarits sem hét Minnisverð tíðindi (aðgengileg á timarit.is). Þar má finna ýmsar mjög gagnlegar fréttir af veðri þeirra ára. Einnig ritaði Magnús „Eftirmæli 18. aldar“ og gaf út, bæði sérstaklega sem og sem eins konar viðhengi við Minnisverð tíðindi. Afskaplega merkilegt rit, bæði efnislega sem og í ritstíl. Eykonan Ísland er í fyrstu persónu og segir frá, öldin 18. sem og aðrar aldir eru einnig kvengerðar. Verður af þessu stundum sérkennilegt bragð - en skemmtilegt hafi maður smekk fyrir því. Bólu-Hjálmar notaði sama bragð (og jafnvel sama orðalag) í frægu Íslandskvæði 1874.

Eftir nokkuð margorðan inngang víkur Magnús að árferði 18. aldarinnar. Þar segir hann (við breytum stafsetningu að mestu til nútímahorfs):

„Árferðið, er þú leiddir yfir mig, vil eg, yfir höfuð reiknað, ekki svo umkvarta; eldri systur þínar hafa ollað lakara. Þó fátt verði talið af veltiárum til lands, sem sérlega milda vetra höfðu í fylgd sinni á þínum fyrra helmingi, svo að þeir ekki legðust með ýmsu móti þungt í bein mín og illa í nokkra útlimi mína, má yfir höfuð segja, all-sæmilegt heita frá 1702 til 1736, bærilegt til 1750, en fyrstu illúðlegu kveðju þína 1701 undanskil eg, því það er gamall óvandi ykkar systra að heilsa mér illa; eins má eg ekki mjög um árferðis óveðráttu kvarta frá 1758 til þess 1777, eða síðan 1785, þegar eg undanskil bágu árin 1791 og 1792, man eg það líka, að veðraspök og blíð voru árin 1765-66 um veturinn, 1781 um sumarið og 1782-83 til vordaganna, 1785-86 og -87 til vors, 1789, 1797 frá þorra og seinasta ár þitt 1799 til 1800, sönn velti-ár að mildi og gæðum. En - vegna afleiðinganna fyrir mig og börn mín, verða mér samt, minnis-stæð hallærin“.

Segjast verður að þessi lýsing hlýtur að koma á óvart miðað við allt það kvein sem oftast heyrist um veðurfar 18. aldar - litlu ísöld og alla þá „dellu“. En síðan víkur Magnús að hallærum, sem hann telur mörg, og alls konar volæði sem yfir þjóðina gekk. Allt saman satt og rétt. Ritstjóri hungurdiska þykist hins vegar sjá að Magnús er að reyna að greina á milli veður og veðurfars annars vegar - og hins vegar þess sem fyrir því verður hins vegar. Þetta er raunar mjög nútímalegt viðhorf. Þjóð og land þola veður og náttúruhamfarir mjög illa, erfitt stjórnarfar, fáfræði og verslunarhöft margfalda vandann. Eldgos og sóttir - hvort tveggja algjörlega óháð veðri valda miklum erfiðleikum og mannfalli, en gera viðnámsþrótt gagnvart veðurfari mun minni en nauðsynlegt væri. - Nú, í lok aldarinnar stefni allt í framfarir, konungsvaldið sé vinsamlegt (og hafi raunar lengst af verið það - þó umboðsmenn þess hafi það ekki) og aukið verslunarfrelsi, vísindi og þekking stefni öllu í rétta átt. Þjóðin verði þess vegna betur í stakk búin til að verjast hinum venjulegu áföllum veðurfars og náttúru.

Segja má að Magnús hafi haft rétt fyrir sér. Fólki fór fjölgandi á 19. öld, búnaðarhættir breyttust til hins betra með aukinni þekkingu, verslun og stjórnarfar batnaði og mannfall varð mun minna í hallærum og náttúruhamförum, fleiri kostir voru opnir til lausna.

En eftirbragðið er þetta: Áföll 18. aldar voru margskonar, mörg þeirra tengdust flóknu samspili veðurs og búnaðarhátta, önnur voru alveg ótengd veðri, en minnkuðu viðnámsþrótt þjóðarinnar gagnvart ágangi þess, stundum verulega. Við getum þó ekki fullyrt að veðurlag 18. aldar hafi endilega verið stöðugt kalt og illt. Reynum að losna undan þannig ranghugmyndum.

Flokkur: Vísindi og fræði | Facebook