Áratugurinn kaldi 1861 til 1870

Brátt líður að yfirferð ritstjóra hungurdiska um veðurlag áranna 1861 til 1875. Allmörgum heimildum er þó óflett enn og lýkur þeim flettingum víst seint. Fyrstu pistlarnir ættu þó að birtast fljótlega. Áður en að því kemur skulum við líta á hitafar sjöunda áratugar 19. aldar svona almennt [til að fá samhengi í árapistlana]. Á heildina litið var mjög kalt í veðri hér á landi, sennilega sjónarmun kaldara heldur en á árunum 1881 til 1890 - þó ekki muni miklu. Hugsanlega var líka ámóta kalt á fyrstu tveimur áratugum 19.aldar, en ekki síðar. Stök köld ár hafa þó sýnt sig, út úr því sem algengast er á hverjum tíma. 

Grái ferillinn sýnir 12-mánaða keðjumeðaltöl hita í Stykkishólmi 1860 til 1871. Strikalínan sem liggur þvert yfir myndina við 3,5°C er meðalhiti áranna 1861 til 1990 - hiti var nær allan tímann undir því meðaltali, stundum langt undir. Kaldast var á árunum 1865 og 1866 og svo aftur 1869, ársmeðalhiti 1866 fór niður fyrir 1,0 stig. Hlýjasta árið var 1864, en þá rétt skreið hitinn upp í meðaltal sem við (þau eldri) könnumst við. Enda var því ári hrósað. Heildregna strikið ofarlega á myndinni sýnir meðalhita síðustu tíu ára [2009 til 2018} - algjörlega utan seilingar á þessum tíma. Á kaldasta 12-mánaða tímabili þessarar aldar (mars 2015 til febrúar 2016) komst hiti niður í 4,02 stig - en á því hlýjasta (mars 2016 til febrúar 2017) fór 12-mánaðakeðjan upp í 5,93 stig. Sveiflur þær sem við höfum upplifað milli ára eru því talsvert minni en þær sem við sjáum á myndinni hér að ofan (þó miklar séu). 

Við gætum tekið eftir því að allregluleg þriggja ára sveifla er í hitanum á þessum árum. Stundum hefur þó tveggja ára sveifla verið áberandi - og stundum fjögurra ára - engin regla virðist á slíku til lengri tíma litið. 

Rauði ferillinn á myndinni sýnir sjávarmálsþrýsting. Hann er líka sveiflukenndur. Lágmörkin 1862 og 1868 eru óvenjuleg í langtímasamhengi - eiga þó fáeinar hliðstæður síðar, t.d. í kringum 1990. Samband þrýstings og hita hér á landi er flókið. Einstaka daga er þrýstingur að meðaltali lægstur í austlægum og norðaustlægum áttum, en á mánaðagrundvelli eru norðlægar áttir tíðari en suðlægar í háþrýstingi - snýst sum sé við að nokkru. 

En lágþrýstikuldi hér á landi er slæmur kuldi - fylgja honum oftast snjóar og illviðri á vetrum - en bleytur og kuldatíð á sumrin. Háþrýstikuldanum fylgja frekar stillur og mun skaplegra veður. 

Við eigum hitamælingar víðar að heldur en úr Stykkishólmi, úr sumum hefur verið unnið, en aðrar mælingar liggja óbættar hjá garði. Allar mælingar sem við vitum um eru mjög í takti við Stykkishólmsmælingarnar. Úrkomumælingar eigum við einnig í Stykkishólmi frá þessum tíma, en ekki frá öðrum stöðvum. 

Hér sjáum við 12-mánaða úrkomusummur. Árið 1864 var þurrt og einnig síðari árin sem við sjáum á myndinni. Svarta strikið sýnir meðalúrkomu í Stykkishólmi á árunum 1961 til 1990. Mikil úrkoma í Stykkishólmi er ábending um suðlægar áttir. 

Mikið var um hafís á þessum árum, en líka komu hafíslítil ár. Um veðurfar einstakra mánaða og ára fjöllum við síðar í sérstökum pistlum um hvert ár fyrir sig. 

Veðurlag var mjög breytilegt í Evrópu þessi árin - rétt eins og hér. Stundum var þar furðuhlýtt - kannski þegar þrýstingur var hvað lægstur hér á landi - en meira fréttist þó af kuldum. Gríðarlegt hallaæri var víða á Norðurlöndum, ekki síst í Finnlandi og vesturferðir hrukku af stað fyrir alvöru.

Hér má til fróðleiks skjóta inn frétt um veðuröfgar í útlöndum sem birtist í Norðanfara 16.júní 1865. Slíkar öfgar eru síður en svo nýtt fyrirbrigði, t.d. fellibyljirnir sem virðast þarna hafa gengið á land á Indlandi. 

Næstliðinn vetur [1864 til 1865] var, einkum um miðbik norðurálfunnar, afar harður, snjóþungur og frostasamur. Víða keyrði niður svo mikla fönn að allir vegir urðu ófærir og eins járnbrautirnar, þá tók fannfergjan yfir á Skotlandi, hvar menn sumstaðar vegna fanndýptar fyrir dyrum urðu að fara út og inn um reykháfa og þakglugga, og peningur varð naumast hirtur. Þegar menn um jólin höfðu 6 stiga hita í Þrándheimi, var í Austur Seliseu í Prússlandi 25 st. frost og í Berlín 4. febr. 7, í Moská 14, í Líbau 18. Í Archangel hafði um mánaðarmótin janúar og febrúar verið venju framar hlýtt veður, stöðug rigning og mest 2 st. kuldi, en aftur fyrstu vikuna af febrúar varð frostið í Tórná á Finnlandi 32 st. á R. Í Sevilla í Andalúsíu á Spáni fraus olían í luktunum, svo ljósin slokknuðu. Í Lissabon í Portúgal, hvar menn ekki hafa séð snjó síðan 22.febrúar 1813 og aftur 2. janúar 1837, kom nú mikill snjór og mikið frost. Í Madrid á Spáni voru þá líka miklir snjóar og hríðar. Í Róm voru nær því á hverjum degi í 3 vikur einlægar krapahríðar og snjókoma. Í Suður-Ungar, höfðu snjóþyngslin og vetrarharðindin tekið af allar samgöngur; árnar bólgnuðu og stífluðust; líkum varð eigi komið til kirkna; flestir hinir fátækari hnepptust í eymd og volæði. 20. mars var 12 st. hiti í Nizza á Ítalíu, sem er eitthvert veðursælasta pláss, en daginn eftir 5 stiga kuldi, og í Wien sama daginn 12 st. frost, og hin mesta fannkoma. Í Búkarest í Wallackíinu, sem heyrir Tyrkjalöndum til, sama veður.

[Tíunda] október fyrra ár [1864] gjörði svo mikið útsunnan ofviður í Rio Janeiro, er stóð yfir að eins fjórðung stundar með hagli er varð sem hænu-egg á stærð, og mölvaði allar rúður í gluggunum er voru áveðurs; trén í skógunum rifust upp með rótum, húsin brotnuðu, hrundu til jarðar eða fuku um koll, fjöldi skipa brotnaði í spón og ótal manna fórust. Skaðinn var metinn 5 milljónir dollars.

Felliveður kom líka 5. október í Austurheimi við neðri Ganges og í Kalkútta, sem samtals olli mönnum þar tjóns, er metið var 400 milljónir núpíur, og þar af einungis í Kalkútta 270 milljónir, (hver rúpía úr silfri er 1 rd. en af gulli 7 rd) 220 skip strönduðu, og nokkur þeirra er báru hvert um sig yfir 1200 tons; yfir 2000 manns sættu líftjóni. Veðrið náði yfir 120 mílur með sjó fram og stóð yfir frá því kl. 10 f.m. til þess kl. 4 e.m. Í Masúlípatam í Austur-Indlandi hafði og svo 1. nóv. komið ógurlegt felliveður, svo sjóinn flóði mílu vegar á land upp, og í borginni var hann 6—7 álna djúpur. Þeir sem eigi gátu komizt fyrir á efstu loftum borgarinnar eða flúið úr henni í tíma, drukknuðu þúsundum saman. Mikill hluti borgarinnar lagðist í auðn. Eftir skýrslu breska jarlsins á Austur-Indlandi, hafa 60 þúsund manna farist þar árið sem leið í sjó og vötnum eða á annan hátt dáið voveiflega, auk þess sem stórsóttir, brennur og óargadýr fækka fólki þar.

Á hinum Capóverdisku eyjum, sem Portúgalar eiga og liggja 75 mílur í hafi út, undan vesturströndum Afríku, var árið sem leið mikið hallæri, svo af 55.000 manna dóu frá 1.janúar til 1. maí 7000 manns, og sendi þó stjórnin í Portúgal þangað 75.000 dollars að kaupa matvæli fyrir handa hinum fátækustu.

Norðanfari segir svo frá 25.janúar 1866:

Sáðvöxtur var næstliðið sumar, að öllu samanlögðu yfir Norðurálfuna ekkert meiri en í meðalári. Því þótt hann væri sumstaðar mikill t a.m. um allt Rússland, þá var hann á öðrum stöðum enda á Jótlandi miður og t.d. í nokkrum héruðum á Finnlandi, vegna kulda og votviðra svo sem enginn; og í Lappmörkinni féll í sumar 31.ágúst svo mikill snjór að til allra dala mátti aka á sleðum. Korn og jarðeplaakrar og sáðlönd ónýttist því, og hungursnauð þótti vís fyrir dyrum. Á Finnlandi var svo lítið um korn, þar er óárið gekk yfir, að fólk varð að mala trjábörk sér til viðurværis til drýginda mjölinu. Af þessum orsökum og fleiru var kornvaran farin að hækka í verði. Vínyrkjan var aftur þar sem hún er stunduð t.a.m. á suður Frakklandi og einkum í Portúgal með besta móti. Eftir fréttum frá Nýju-Jórvík í Vesturheimi, sem dagsettar eru 28 júlí [1865] var hveitiuppskeran þar hin besta og miklar fyrningar af kornvöru frá í fyrra, svo bæði gátu menn byrgt Suðurfylkin með matvæli, hvar nú er fyrir afleiðingar styrjaldarinnar hallæri og hin mesta dýrtíð, og líka ef á lægi, selt mikið af kornvöru til Norðurálfunnar. Í Austurindíum og Australíu (Eyja-álfunni) höfðu í sumar verið svo miklir hitar, að menn vissu eigi dæmi til. Allur jarðargróði sviðnaði sem af eldi eða skrælnaði. Sum vatnsföllin þornuðu upp. Margir sem voru sjóleiðis eða við útivinnu urðu að halda kyrru fyrir, því enginn þoldi að vinna fyrir hitanum.