Af árinu 1809

22.7.2018 | 22:06

Frægustu hundadagar Íslandssögunnar - þá ríkti Jörundur kóngur. Árið fær ekki mjög slæma dóma - þó slæm hafi hretin vissulega verið. Hin vonda veðrátta virðist ekki hafa verið mjög óhagkvæm.

Reyndar eru frásagnir og lýsingar af veðurlagi þessa árs ekki ítarlegar í heimildum. Við erum þó svo heppin að danski strandmælingaflokkurinn hélt úti athugunum á Akureyri þrisvar á dag allt árið auk þess sem slæðingur af mælingum er líka til frá Sveini Pálssyni í Kotmúla í Fljótshlíð. Mælingar og frásagnir smella vel saman og búa til allgóða mynd af veðurlagi ársins. Ekki eru teljandi fréttir af hafís.

Janúar og febrúar voru kaldir, en síðan var mun hlýrri tíð á góu og einmánuði - fram undir sumarmál að hríðar gerði.

Mikið hret gerði í lok maí eftir sérleg hlýindi nyrðra um og uppúr hvítasunnu [21.maí]. Á Akureyri komst hiti yfir 20 stig þann 25.maí og hafði komist nærri 20 stigum fáeina daga þar á undan, fyrst þann 20. Að kvöldi þess 26. féll hitinn niður undir frostmark og þann 29. fór frostið í að minnsta kosti -6 stig. Þá var blindhríð. Sveinn Pálsson var á ferðalagi þá daga sem kaldast var og mældi því ekki hita í Kotmúla, en segir frá því í veðurbók sinni að frost hafi verið allan daginn bæði 29. og 30.maí. Fréttir eru um snjókomu í Skotlandi í júní 1809 - ekki er útilokað að það sé sama hret og hér.

Óþverraveður af vestri - fyrst með stormi en síðan rigningu - gerði á Akureyri í síðustu viku júnímánaðar. Eins og sjá má á línuritinu komu allmargir hlýir dagar í júlí og hiti fór alloft yfir 20 stig um miðjan daginn, mest í 23 stig þann 5.júlí.Þann 26.fór mjög kólnandi og gekk í versta veður. Allmikið rigndi og þann 31.gerði krapahríð sem stóð linnulítið í fimm daga trúum við veðurathugunum - hiti fór hvað eftir annað niður undir frostmark og sjálfsagt hefur snjó fest á Akureyri. Um þessa hríð er getið í heimildum (sjá að neðan).

Skiptust nú á þokur og rigningar nyrðra - en sæmilegir dagar komu þó á milli. Mikið hret gerði síðan um 20. september, á fór frost niður í um -12 stig á Akureyri þegar mest var. Nokkuð hlýtt var hins vegar í október. Árið endaði með miklum kuldum.

Nokkuð frost varð líka hjá Sveini í septemberhretinu eftir þann 22. og eitthvað snjóaði. Annars virðist dægursveifla hita hafa verið stór í bjartviðri syðra, bæði í ágúst og september. Fjölmarga daga virðist sól hafa náð á mæli Sveins um miðjan dag.

Annáll 19.aldar segir - að mestu beint eftir tíðarvísum Þórarins í Múla:

Vetur frá nýári var í betra lagi um allt land, þó víða stormasamt um góu, og mátti kallast bærileg tíð til fardaga; gekk þá í hríðar öðruhverju og varð grasspretta mjög lítil, sumarið fúlt og kalt, og stórhríð um hundadaga í Norður-Þingeyjarsýslu; batnaði um sinn, en gekk aftur í hríðar mánuði fyrir vetur með hörkum, svo að ár og vötn lagði; linaði þó brátt aftur, en með jólaföstu komu stormar og köföld, er vöruðu til ársloka. Fiskihlutir urðu lágir um veturinn í veiðistöðvum vegna ógæfta, góðir um vorið og sumarið syðra og eystra, en í minna lagi nyrðra. Hval rak í Flatey á Breiðafirði. Um 1000 af marsvínum náðist á Akranesi, rak sumt, en sumt var af mönnum rekið á land, og lítið minna í Ísafjarðarsýslu.

Fjölda slysfara og drukknana er getið, en ekki fylgja dagsetningar, nema 29.maí þegar 14 árs stúlka frá Brimnesi í Svarfaðardal varð úti í hríð.

Brandsstaðaannáll:

Til þorraloka var stillt og gott veður, en oftast með hægum frostum, snjólítið til lágsveita, en stundum storka til fjallabyggða. Á góu var einasta gjafatími. Var þá óstöðugt, blotar og köföld stundum, en nóg jörð og aldrei innistaða. Á einmánuði besta vorblíða; unnið á túnum eftir vild manna, en þó fönn allmikil 4 síðustu daga hans.

Aftur góðviðri til maí og gróður. Með maí kuldasamt til krossmessu, hreta lítið; þá góðviðri og hitar oft til trinitatis [28.maí] í sjöttu viku sumars. Þá gerði mikið hret og var snjór á um viku og fjúk um nætur. Tálmaði það gróðri.

Eftir það stillt og kalsasamt. 26.júní fóru flestir í lestarferð, sem annars undanfarin ár var um og eftir þingmaríumessu. Var þá um lestatíma regnsamt syðra; stórrigning 9.-10. júlí. Voru lestamenn lengi að að leita upp og tæma skreiðarbirgðir Sunnlendinga, því mikils þurfti með. 24.júlí byrjaði sláttur. Voru þá rekjur góðar og þerrir með ágúst af landnorðanstormi og hretviðri og frost á nætur, vond tíð og grasbrestur ytra. Frá 6 ágúst góð heyskapartíð til gangna, en á öllu harðlendi var grasbrestur og varð heyafli í minna lagi, en fyrningar voru miklar.

Um jafndægur mikið hret og og snjór til Mikaelsmessu [29.september]; þá til vetrar þítt, nokkuð stormasamt og óstöðugt. 1. sunnudag í vetri fjarska fönn, er lá í 4 daga, tók fljótt upp. Í nóvember snjólítið, þíður og slyddur og óstöðugt. 4.-10. (s58) des. landnorðanhríðar og fannkoma mikil. Fyrir jól blotar og áfreðar. Á jóladaginn varð jarðbann til allra framdala. (s59)

Frú Gyða Thorlacius segir sumarið hafa verið hagstætt, en kvartar undan trínitatishretinu sem vonlegt er:

(Úr Fru Th.s Erindringer fra Island) Sommeren 1809 var meget gunstig.(s57) I Mai saaede Fru Th. sit sidste Frö. Det kom godt op; men da „indtraf et Uveir med Snee og Frost, som varede i 8 Dage, og da Sneen var optoet, vare de grönne Urter nersten alle forsvundne (s58)

1809 Orð og orð úr dagbókum Jóns Jónssonar (uppskrift trj – sem breytti stafsetningu)
Janúar mán ... mikið góður … stillt . Febrúar var mikið góður … stillt að veðuráttu, Mars ágætur allur yfirhöfuð. Júlí … kaldur. September í meðallagi. Október … góður að veðuráttu. Nóvember í meðallagi. Desember má enn teljast í meðallagi. Þetta ár ... uppá veðuráttufar verið yfir höfuð að segja rétt gott, veturinn mildur góður og hagstæður og sumarið ogso allsæmilegt þó … þungt áfelli gerði síðast í maí.

Ekki er annað að sjá en að dimm él hafi verið innst í Eyjafirði þann 1.ágúst og Jón minnist á ökklasnjó - en ekki læsilegt hvar það er, líklega hefur hann frétt það að.

Úr tíðarvísum Þórarins í Múla:

Yfir höfuð, en þótt góður væri,
mjög svo undra misfallinn
margir fundu veturinn.

Hörð þá norðan hauðrið veðrin skóku,
ís úr hafi aldan spjó;
ei viðtafir hafði þó.

Vetrartíð að vori fram svo leiddist,
hæg og væg að hörk´ og snjó,
högunum þæga von tilbjó.

Vestan æstist veður hvasst með góu,
frosnu varð á fróni rót,
frekt uppbarði sand og grjót.

Húsa féll og heyja þökum skaði,
voða þétt um víða sveit,
veðrið þetta sundursleit.

Líklegast er að þessi veður hafi gert síðustu tíu daga febrúarmánaðar, en þá gengu nokkuð ruddalegir umhleypingar á Akureyri með miklum hitasveiflum og stormi af og til. Jón á Möðrufelli kvartar þó ekki svo mjög undan veðrinu.

Vetri þýðum vorið eftirfylgdi,
raunar síðla, rammar þó
ráku hríðar niður snjó.

Hér á eftir talar Þórarinn um hvítasunnuhitana og síðan trínitatishretið:

Mestu hitar mundu´ um hvítasunnu,
himin glóðar hægt umfar
högum þjóðar yndi bar.

Skömmu síðar skipast veður í lofti:

Í fardögum yfirsló
ísalögum, hríð og snjó.

Veitti hnekkir vaxtar-ríki öllu:
skemmdi jörð og skepnurnar;
skorpan hörð og langstæð var.

Grasár bágt, og grundin víða kalin,
sumarið veittist síðan allt
sjaldan heitt, en fúlt og kalt.

Svo kemur að hundadagahríðinni - höfum í huga að Þórarinn er staddur í Suður-Þingeyjarsýslu.

Úr hófi keyrði´ í hundadögum miðjum;
verst að frosti vetrarhríð
var, og kostalítil tíð.

Á sumum stöðum sukku hús og bæir,
við heima-túna heyskaps önn
að hálfu búna´ í gadd og fönn.

Gras af kulda gróið lítt og vaxið
fordjarfaðist fast og laust:
firna skaði þar af hlaust.

Hundadaga - hundrað ára gamla -
voða frekan vonsku byl
varla rekur minni til.