Af kuldaköstum (og kuldakastaþurrð)

Árið 2003 tók ritstjóri hungurdiska saman fróðleik um kuldaköst og kalda daga. Þar reyndi hann að slá á breytileika þeirra í áranna rás og tilraun var gerð til skilgreininga. 

Síðan eru liðin mörg ár, en satt best að segja hefur lítið bæst við síðan - hálfgerð kuldakastaþurrð hefur verið ríkjandi í 15 ár. Þeir sem vilja fá allan sannleik um mismunandi skilgreiningar ritstjórans á kuldaköstum geta lesið um þær í ritgerðinni sem vísað er í hér að ofan - en í grófum dráttum heimtar hann að sólarhringslágmarkshiti - eða lægsta lágmark mánaðar á veðurstöð fari niður í -12,0 stig eða neðar til að farið sé að telja. Síðan er reiknað hversu stór hluti allra veðurstöðva nær markinu hverju sinni.

Upplýsingar um daglegan lágmarkshita veðurstöðva er aðgengilegur í stafrænum grunni aftur til 1949 - gagnaröðin sem verður til úr þeim er að vísu aðeins bjöguð fyrir 1961 (kuldaköst voru þá aðeins fleiri en dagavísir sýnir á myndinni hér að ofan). 

Lárétti kvarðinn sýnir ártöl - allt aftur til 1924. Lóðréttu kvarðarnir aftur á móti kuldakastavísitölurnar tvær - talnagildin skipta litlu - hlutfallslegur samanburður ára og tímabila öllu. 

Gráu súlurnar sýna dagavísitölu einstakra ára (kvarðinn til hægri) - kuldakastaþurrð síðustu ára er áberandi. Græni ferillinn er 7-árakeðja. 

Kuldaköstin voru stríðust 1969 og 1968 og svo 1973, 1979 og 1981. Sérstaða hafísáranna er hrópandi. 

Rauði ferillinn er mánaðavísirinn sem við getum dregið aftur til 1924. Hann hefur líka dottið mjög niður - en var líka nokkuð lágur á hlýskeiðinu á fjórða áratugnum. 

Mannaða stöðvakerfið er mjög að gisna á síðustu árum þannig að ritstjóranum fannst vissara að bera saman þessar tölur og samsvarandi gögn úr sjálfvirku mælingunum. Efnislega er niðurstaðan sú sama - kuldaköstum hefur fækkað merkjanlega - meira að segja sé aðeins litið til síðustu tuttugu ára. 

Í ritgerðinni áðurnefndu leit ritstjórinn einnig til lengri tíma og notaði daglegar mælingar í Stykkishólmi. Smábreyting er gerð hér - nú er miðað við að meðalhiti sólarhringsins í Hólminum sé -9,0 stig eða lægri þegar farið er að telja. Útkoman er þessi mynd.

Hér er farið aftur til 1846 - en aðeins sýndar 7-árakeðjur. Rauði ferillinn er sá sami og á fyrri mynd. Kuldaköst á hafísárunum lyftast upp úr fjöldanum. Sama gerist í Stykkishólmi. Við sjáum líka að smáhóll er um og uppúr 1940 - ritstjórinn hefur stundum kallað þau ár „litlu hafísárin“ en meiri ís var þá norðurundan en árin á undan og eftir. Virðist hafa nægt til að lyfta kuldavísum lítillega - þótt hlýtt hafi annars verið þessi ár. 

En ástandið fyrir 1920 er einfaldlega allt annað - nema kannski allra fyrstu ár þessara mælinga - þá var líka hafísrýrt í fáein ár. 

Eru kuldaköst þá alveg horfin? Nei, væntanlega ekki. Það væri alla vega alveg með ólíkindum ef ástand undanfarinna 15 ára héldist til frambúðar hvað þetta snertir. Að vísu gerir ísinn sig ekki líklegan til stórræða í augnablikinu en veðurlag með miklum ís við Austur-Grænland er alveg hugsanlegt í framtíðinni - jafnvel fyrirvaralítið - hvað sem hinni miklu almennu hnattrænu hlýnun líður. Það er þó viðbúið að það verði með öðrum hætti en áður - árstíðasveifla útbreiðslunnar kannski stærri en tíðkaðist á ísatíð fyrrum. 

Fyrir nokkrum dögum lak listi fram úr fingrum ritstjórans yfir á fjasbókarsíðu hungurdiska - án þess að komast á bloggmiðilinn. Það var þetta: 

Vandræðatíðarfar þá og nú? Áður fyrr var þetta eins og hörkuskotleikur. Var hægt að sleppa í gegnum árið án þess að lenda í einhverju af þessu án stórtjóns eða bana? Hvað með nútímann?

1. Frosthörkur (á auða jörð)
2. Fannkomur
3. Áfreðar
4. Vorharðindi
5. Vor- og sumarþurrkar
6. Rigningasumur
7. Haustrigningar
8. Hafís
9. Illviðri

Eins og sjá má hér að ofan þekkjast frosthörkur lítt á síðari árum nema rétt staka daga og varla það (gætu þó vel komið). Myndu valda ýmsum vandræðum – lítt fyrirséðum þó. Margs konar atvinnustarfsemi hefur sprottið upp sem lítið sem ekkert hefur tekist á við þennan vanda og veit lítt hvað hún þolir. Veitufyrirtæki hafa þó gefið þeim gaum – og hafa ákveðnar áhyggjur. Fiskeldi gæti lent í miklum vanda.

Við þurfum á mönnuðum veðurathugunum að halda til að meta tíðni hríðarbylja - einu sinni tók ritstjórinn saman pistil um breytileika þeirra. Kannski er kominn tími til að endurnýja hann (ef það er þá hægt).