Af meginhringrásinni (pistill númer um það bil 4)

Lesendur mega vera ansi mikil nörd til að komast í gegnum það sem hér fer á eftir. Við lítum á mynd úr gamalli kennslubók (Palmen og Newton) sem sýnir nokkur atriði í meginhringrás lofthjúpsins. Ég kasta hér myndinni fram - blogggrófa - en ætlunin er að lesendur geti náð í hana í betri upplausn á pdf-sniði þegar ég hef lagað hana aðeins betur til - eftir nokkra daga eða viku.

Reynum nú að átta okkur aðeins á myndinni. Þetta er þversnið af lofthjúpnum frá miðbaug lengst til hægri og norður að norðurskauti - lengst til vinstri, 30. og 60 breiddarstig eru merkt við lárétta ásinn efst á myndinni. Lóðrétti ásinn sýnir upp, sjá má 6 og 12 kílómetra hæð merkta lengst til hægri.

Neðan við neðri lárétta ásinn er kassafargan (rauðbrúnt) þar eru helstu veðurbeltin tíunduð. Frá vinstri eru: Heimskautasvæðið, þvínæst vestanvindabeltið, hvarfbaugshæðabeltið, staðvindabeltið og loks hitamiðbaugur lengst til hægri. Þar undir eru hornklofar þar sem þrjár hringrásareiningar eru merktar, heimskautaeining lengst til vinstri, síðan svonefndur Ferrelhringur (gefum honum gaum síðar) og lokst Hadleyhringurinn syðstur.

Hadleyhringurinn er langmestur þessara hringrásareininga enda skulum við hafa í huga að svæðið milli miðbaugs og 30°N er að flatarmáli helmingur yfirborðs norðurhvel alls (þó þessi mynd sýni það ekki).

Mjóa, grámerkta svæðið sem nær næstum frá jörð og upp í 12 km næst miðbaug táknar hina risavöxnu skúraklakka hitabeltiskjarnans. Rauða örin þar í táknar uppstreymið á þeim slóðum, sem stundum bítur sig upp í 18 km hæð en þar eru veðrahvörfin í hitabeltinu.

Veðrahvörfin eru hér rauðar línur sem aðallega liggja lárétt ofarlega á myndinni, en áberandi lægra yfir norðurslóðum heldur en sunnar. Hér eru veðrahvörfin sýnd slitin á tveimur stöðum í námunda við tvo hringi þar sem merktur er bókstafurinn R. R-in tvö sýna tvær meginrastir norðurhvels. Sú syðri og efri er hvarfbaugsröstin en hún markar nokkurn veginn norðurmörk Hadleyhringsins. Ástæður þess að hvarfbaugsröstin er þar sem hún er er flókin en hér má upplýsa að hinn illræmdi svigkraftur jarðar kemur við sögu ásamt enn illræmdari ónefnanlegum ættingjum. En við þurfum ekkert að vita af því.

En hvers vegna er nauðsynlegt að kannast við Hadleyhringinn? Ástæðurnar eru reyndar ýmsar en hér gæti nægt að nefna að þeir bræður, hann og bróðirinn á suðurhveli eru stærstu veðurkerfi í heimi. Það gengur varla að ræða um veðurfar án þess að menn kannist við það mesta. Hvernig kerfið svo vinnur er miklu flóknara mál og ekki er hægt að ætlast til að kunnátta á þvi sé almenn. Ég hef í fyrri pistli minnst á það einfaldasta - uppstreymi í iðrum hitabeltisins, hvarfbaugsröstina, niðurstreymið undir henni og staðvindalegg hringrásarinnar.

Niðurstreymið mikla sem býr m.a. til Saharaeyðimörkina og fleira magnað má sjá sem feitlaga örvar sem stefna niður á við á myndinni. Þarna verða til gríðarlega öflug niðurstreymishitahvörf. Hvað skyldi það svo vera? En mjög fíndregin punktalína sem byrjar við neðri enda niðurstreymisörvanna og hækkar síðan til hægri eftir því sem nær dregur miðbaug á að tákna hitahvörfin. Þar undir eru litlar gráar klessur sem eiga að tákna staðvindaskýin. Þau bældustu kannast menn við frá norðurströndum Kanaríeyja, sunnar er fellibyljasvæðið þar sem fellibyljavísar berjast við hitahvörfin og hafa stundum betur.

Nyrðra R-ið á myndinni sýnir góðkunningja okkar heimskautaröstina sem stundum skýtur upp kryppum í átt til okkar. Norðan við hana eru oft brot eða faldar í veðrahvörfunum, þau hin sömu og birtast okkur stundum í líki þurru rifunnar sem gælir við riðalægðirnar sem hér hafa stundum komið við sögu.

Ferrelhringurinn (bylgjubeltið) er fyrirbrigði sem við skulum geyma til betri tíma. Hann reyndist alla vega vera allt öðru vísi útbúinn en menn vildu halda á 19. öld þegar fyrst var á hann minnst.

Bláa, þykka svæðið á miðri mynd sem hallast aðeins upp til hægri táknar meginskilin sem oft eru kennd við pólinn þótt algengasta lega þeirra á vetrum sé við 40 til 50 gráður norður.

Ef vel er að gáð má sjá annað blátt svæði neðarlega á myndinni ekki langt frá norðurskautinu. Þetta er óstöðugt fyrirbrigði í suðurjaðri  stórra kuldapolla svosem Stóra-Bola þess sem við fjölluðum um á dögunum. Hér hef ég sett nafnið norðurskil við svæðið, en það er ekkert fast nafn, á ensku er það kallað arctic front og á sumum ámóta skýringarmyndum er rastarmerki einnig sett þar, norðurröstin. Í ensku er nefnilega hægt að gera greinarmun á polar og arctic, þetta heitir hvoru tveggja heimskautaeitthvað á íslensku. Hér virðist vera ákveðinn vandi sem leitar lausna.

En ég kem vonandi aftur að myndinni síðar, hef reyndar hugsað mér að sýna margar ámóta en rétt er að vera ekki með of stór fyrirheit á þessu stigi málsins.