Smávegis um norðanáhlaup

Endrum og sinnum skella á mikil norðanáhlaup hér á landi. Þau má greina í nokkra flokka en alltof langt mál er að láta móðan mása um það allt hér. En lítum aðeins á.

Stundum er eins og veggur skelli á landinu beint úr norðri. Norðanstrengur liggur þá meðfram mestallri austurströnd Grænlands. Þá kólnar mjög skyndilega, einskonar kuldaskil fara yfir og hvassviðri skellur á. Kuldaskilin eru hins vegar óttalega þurrbrjósta og sú úrkoma sem fellur er aðallega orðin til við það að kalda loftið hirðir upp raka úr hlýjum sjónum milli Norðurlands og hafísbrúnarinnar. Sé frost mikið getur þó orðið talsvert kóf sem dregur úr skyggni á vegum.

Kólnunin sem verður á sér ekki stað á staðnum eins og þegar útgeislun veldur henni heldur er um aðflutning á köldu lofti að ræða, kalt aðstreymi. Það er regla að þegar kalt aðstreymi á sér stað snýst vindátt andsælis á stefnunni eftir því sem ofar dregur í lofthjúpnum. Sé vindur af hánorðri niður undir jörð (landslag og núningur geta þó truflað) er vindur ætíð vestan norðurs í köldu aðstreymi. Því skyndilegar sem kólnar, því meiri mun er hægt að reikna með á vindi í neðstu lögum og vindi ofar. Í 3 til 5 km hæð má því reikna með að vindur sé af norðvestri, frá Grænlandi. Loft sem þaðan kemur er þurrt.  

Eftir nokkra stund, mislanga, oftast sólarhring eða svo er mesta hitafallið gengið hjá og landið er umkringt köldu heimskautalofti. Hvassviðrið getur þó haldið áfram en vindátt í neðstu lögum og átt ofar falla nú saman. Hvað síðan gerist er auðvitað misjafnt.

Norðanáhlaup af þessu tagi tengjast oftast snörpum lægðardrögum sem berast til suðausturs yfir norðanvert Grænland. Sé svo hefur lægðardragið tilhneigingu til þess að mynda lokaða háloftalægð á suðurleið sinni. Það gerist gjarnan ekki fjarri Íslandi, eftir að háloftalægð hefur myndast hægir hún á sér og strandar síðan. Því stærri sem lægðin er um sig, því styttra fer hún að jafnaði.

Þegar lægðin hefur myndast fer hún um leið að draga loft til norðurs austan við sig. Það endar síðan yfir Íslandi. Þá er komin norðaustanátt í háloftunum hér á landi þótt norðanáttin haldist um sinn við jörð. Vindátt snýst sólarsinnis með hæð og þá er aðstreymið orðið hlýtt. Í slíkum aðstæðum getur úrkoma orðið mjög mikil á Norður- og Norðausturlandi iðulaus stórhríð. Oftast endar þetta með því að minniháttar lægðardrag fer til suðvesturs um Ísland. Á eftir því fellur vindátt í háloftum og nærri jörð saman að mestu.

Fyrir tíma nútíma veðurspáa voru áhlaup af þessu tagi sérlega varasöm. Ástæðan er sú að þau gera svo lítil boð á undan sér. Kuldaskilin í jaðri norðanáttarinnar gera ekki sérstök boð á undan sér. Allt er í blíðu þar til hann skellur á. Þessar lægðir eru ekki af þeirri sígildu Björgvinjargerð sem haldið er að okkur. T.d. má segja að þessar lægðir hafi kaldan geira en ekki hlýjan. Oft eru teiknuð einhver samskilahræ við jaðar hlýja aðstreymisins. En hvaðan koma þau?

Nú, ástæða þess að ég fjalla um þetta núna er sú að atburðarás næstu viku er í stórum dráttum spáð eins og hér er lýst, nema hvað útlit er fyrir að fyrra norðankastið fari að mestu fyrir austan land. Við eigum að lenda í vesturjaðri þess og að hluta í skjóli við Grænland. Helst að Austurland verði fyrir hvassviðri. Við sleppum hins vegar varla við kuldann. Hlýja aðstreymið nálgast hins vegar landið úr norðaustri og þá er enga vernd frá Grænlandi að hafa nema síður sé. Spár eru ekki enn sammála um hvenær hlýja aðstreymið verður í hámarki og smálægðardragið fer yfir landið. Þá verður hvassviðri á landinu í hámarki. Einhvern tíma á fimmtudag eða föstudag?

Rétt er að taka fram að atburðarás næstu viku er í boði fjölþjóðlegra tölvureikninga en þeir reikningar eru ekki endilega réttir. Munum það. Háloftalægðardragið hefur ekki enn myndast. Sú atburðarás sem hér er gróflega lýst er aðeins ein gerð norðanáhlaupa, þær eru fleiri.