Hvenær er kaldast á vetrum?

Þessari einföldu spurningu er ekki auðvelt að svara og enn erfiðara hér á landi heldur en víða annars staðar því mánuðirnir desember til mars eru svo jafnir að hita. Síðan er að á bakvið spurninguna liggja margar aðrar í leyni. Hvað er átt við þegar talað er um kaldast?

Þótt veturinn sé jafnkaldur eru hitasveiflur svo miklar frá degi til dags að þeirra gætir í meðaltölum sem ná yfir marga áratugi - og raunar enn lengri tíma. Svo er árstíðasveiflan ekki alveg einföld. Aðalþátturinn - sólarhæðin - breytist mjög lítið frá öld til aldar og sólnánd (sá dagur ársins þegar jörð er næst sólu) breytist líka svo hægt að engu skiptir í þeim röðum hitamælinga sem við höfum aðgang að (um 200 ár). 

Annar aðalþáttur - varmarýmd lands og sjávar (í sjálfu sér) breytist ekki heldur frá ári til árs. Það er hins vegar nokkur munur á því frá ári til árs hvernig varmabúskap þeirra er háttað sem og þá samskiptum við loftið. Samanburður hitamælinga á okkar tímum og á 19. öld sýna t.d. að munur er á árstíðasveiflu hita þá og nú - síðvetur og vor voru að jafnaði kaldari heldur en nú. Það teygðist úr vetrinum - í meðaltölum. 

Vegna breytileikans frá degi til dags og lítilsháttar áratugabreytileika í árstíðasveiflunni er ólíklegt að við getum neglt niður einhvern ákveðinn dag sem þann kaldasta - með því að búa til algilda útjafnaða (slétta) ártíðasveiflu. Það er þó reynt og gert - og hefur þýðingu auk þess að vera forvitnilegt. 

En við látum það alveg eiga sig hér. Það sem hér fer á eftir er að nokkru endurtekið efni eldri hungurdiska - árstíðasveiflu landsmeðalhitans á árunum 1949 til 2014 og skýringarmynd af henni.

Lárétti ásinn sýnir 18 mánuði - til þess að vetur og sumar í heild sjáist í samfellu. Lóðrétti ásinn er meðalhitinn. Kaldasti dagurinn á landinu á þessu tímabili er að meðaltali 18. janúar - þó er sáralítill munur á honum og 19. desember - það eru einhver endurtekin sólstöðukuldaköst sem eru að stríða strauvélinni. Raunar virðist 18. janúar frekar undantekning í sínu umhverfi - dagarnir fyrir og eftir hann eru hlýrri heldur en sólstöðurnar. 

Sé spurningu varpað fram um hvaða dag meðallágmarkshiti er lægstur á landinu á þessu tímabili - er svarið 19. desember og talan er -4,96 stig. En meðal-lægsta-lágmark landsins (segjum þetta hægt) er lægst á aðfangadag, 24. desember, -12,2 stig. 

Við hljótum að eiga eitthvað inni af hlýjum jólum - nú eða meiri kulda í janúar og febrúar. 

Morgunhitinn í Stykkishólmi er til á lager aftur til 1. nóvember 1845. Hvernig skyldi árstíðasveifla hans líta út - hvaða dagur er kaldastur á þessu 169 ára langa tímabili?

Hér virðist strauvélin virka heldur betur -. Að meðaltali er það 25. febrúar sem á kaldasta morgun Stykkishólms, -2,18 stig, en 5. febrúar er skammt undan (reyndar alveg jafn) en talan heitir -2,17 stig. Á milli þessara dagsetninga er hlýrri toppur, þar er 17. febrúar hæstur með -0,63 stig, það munar nærri 1,5 stigum á meðalhita - þrátt fyrir að árin séu nærri 170.

Hver skyldi kaldasti dagurinn verða ef við hefðum mælingar frá landnámi?

Í afgangspistli (síðar) er ætlunin að fjalla um hver er oftast kaldasti dagur vetrarins - (það hlýtur að vera tilviljun) og minnast aðeins á kaldasta dag ársins og kaldasta dag vetrarins. Hvernig skyldi því víkja við?