Spurt var

Ritstjórinn getur raunar ekki svarað þeirri spurningu sem fram var borin í hans eyru á dögunum um það hvort nýtt kuldaskeið væri hafið hér á landi - þar sem ársmeðalhitinn í Reykjavík 2024 er sá lægsti síðan 1995. Á landinu í heild þarf að fara aftur til 1998. Ritstjórinn hefur enn ekki athugað þaula hvort eitthvað ámóta eigi við um allar veðurstöðvar landsins - en hann gerir það þegar ársmeðaltöl þeirra hafa verið reiknuð.

En óþægilegra er þegar sú fullyrðing fylgir spurningunni að hið nýja kuldaskeið í Reykjavík hafi hafist þegar árið 2013. Þeirri fullyrðingu er hægt að svara með einfaldri neitun. Til að skýra sjónarhornið nánar kastaði ritstjórinn upp myndinni hér að neðan. Hún sýnir 12-mánaða hitakeðju í Reykjavík frá upphafi samfelldra mælinga þar 1866. 

Ferillinn er viljandi gerður daufur - til að sérstaka áherslu sé hægt að leggja á hlýjustu og köldustu búta hans. Tölur lægri eða jafnar 3,0 stigum eru merktar í bláu. Slíkan kulda upplifðum við síðast árið 1979 - þá hafði hann ekki komið síðan 1920. Á sama hátt merkjum við þann hluta ferilsins þegar hiti er hærri eða jafn 5,9 stigum með rauðu. Það gerðist fáeinum sinnum á fyrra hlýskeiði að hitinn fór svo hátt og síðast var eitt 12-mánaða gildi á árinu 1964 sem fór svo hátt (það stóð svo stutt að myndin nær ekki að merkja það). Næst gerðist það svo árið 2003. Eftir það hefur það síðan gerst þrisvar, árið 2010, 2014, 2017 og 2019. Að halda því fram að nýtt kuldaskeið hafi hafist árið 2013 er mjög á skjön við allt - taka þarf upp einhverja nýja skilgreiningu á kuldaskeiði til að slíkt geti gengið upp. 

Það er svo annað mál að eftir 2019 hefur hiti verið lægri - þó ekki sérlega lágur fyrr en árið 2024. Hann er þó ekki lægri en svo að hefðum við átt að lýsa yfir upphafi kuldaskeiðs strax og það gerðist eftir að hlýindin hófust fyrir um 100 árum hefði það verið gert strax árið 1930 og 1931 þegar hitinn fór niður í 4,0 stig og síðan aftur hvað eftir annað í næstu 35 árin - það var ekki fyrr en árið 1965 sem eitthvað raunverulegt kuldaskeið hófst. Á hinu gamla hlýskeiði fór 12-mánaðahitinn í Reykjavík lægst í 3,7 stig. Það var árið 1951. Ekki var hlýskeiðinu lokið þá. 

Þótt við vitum ekkert um framtíðina frekar en venjulega ættum við samt að hinkra um sinn með yfirlýsingar um nýtt kuldaskeið - og alla vega getum við ekki með nokkru móti haldið því fram að ef að slíkri yfirlýsingu kemur að það nýja skeið hafi byrjað árið 2013. [En slíkt er svosem í takt við aðrar öfugmælavísur í fréttum samtímans].

Nú reyna menn að svara því hvers vegna árið 2024 hafi verið í kaldara lagi. Þótt ritstjórinn þykist eiga svör er hann langt í frá viss um að þau séu þau réttu - og hinkrar því aðeins með yfirlýsingar um hugsanlegar ástæður (umfram það sem hann hefur þegar nefnt í fyrri pistlum). 

Mun skýrari mynd er í viðhenginu.

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• skýrari mynd (pdf-skrá)

Smávegis af desember

Nýliðinn desember var nokkuð umhleypingasamur en lengst af fór þó ekki mjög illa með veður. Það var helst kringum jólin að veðrið ylli einhverjum vandræðum. Um hita á einstökum stöðvum og margskonar meiri fróðleik má lesa í yfirliti Veðurstofunnar (á vef hennar).

Við lítum (eins og oft áður) á stærri drætti.

 

Hér má sjá hæð 500 hPa-flatarins (heildregnar línur) meðalþykkt (daufar strikalínur) og þykktarvik (litir). Eins og lengst af á árinu voru hlýindi voru að meðaltali ríkjandi á mestöllu því svæði sem kortið nær yfir. Þó er áberandi kaldur blettur norðvestan við Ísland og teygði hann sig hingað. Vindátt var mjög eindregið úr vestsuðvestri, talsvert yfir meðallagi raunar. Sunnanþátturinn var líka dálítið yfir meðallagi mánuðinn í heild.

Loftþrýstingur var nærri meðallagi og sömuleiðis hæð 500 hPa-flatarins.

 

Taflan hér að ofan sýnir að desember var í kaldasta þriðjungi nóvembermánaða á öldinni um land allt. Ekki er mikill munur á spásvæðunum, hiti á Miðhálendinu raðast þó hæst hita spásvæðanna. Trúlega stafar það af því að vindhraði var ofan meðallags. En athugum þó að hér er reiknað fyrir heil spásvæði - einstakar veðurstöðvar kunna að raðast á annan hátt (sjá yfirlit Veðurstofunnar).

Þökkum BP að vanda fyrir kortagerðina.

Ævihiti (nýtt hugtak)

Eftir nýliðið ár, sem varð til þess að gera kalt miðað við það sem verið hefur að undanförnu hefur ritstjóranum verið hugsað til þess hitaviðmiðs sem býr með honum sjálfum. Í reynd er að sjálfsögðu ekki svo auðvelt að reikna það, háð ýmsum huglægum þáttum - auk þess breytileika sem hitamælingar sýna að hann hefur upplifað. 

En honum datt þó í hug að reikna meðalhita ævinnar - ævihita - og miða við byggðameðaltal landsins. Hann man að sjálfsögðu ekki fyrstu árin - hið mikla rigningasumar 1955 fór t.d. alveg framhjá honum - var í öðru eins og sagt er. Svo tók líka mörg ár að norma ástandið, að það væri munur á sumri og vetri og síðan að munur væri á þessum árstíðum frá ári til árs. Í framhaldi af því varð svo til einskonar huglægt væntisumar (varð til á undan væntivetri). Væntisumarið fór að verða til um 1960, og væntiveturinn síðan ekki löngu síðar - frá og með vetri 1961-1962. Fyrstu árin voru þó býsna stór vik frá þessum væntingum - vetur reyndust mun fjölbreyttari heldur en hugur og tilfinning hafði gert ráð fyrir - rétt eins og áður hafði komið fram með sumrin. 

Þrátt fyrir þetta ákvað ritstjórinn samt að miða við fæðingarárið - til einföldunar fyrst og fremst. Kom þá í ljós að ævihiti hans reiknast 3,7 stig (eða 3,72 stig sé reiknað með tveimur aukastöfum). Næst var síðan að reikna hvernig þessi ævihiti hefði breyst í áranna rás og kom þá út niðurstaða sem sjá má á myndinni hér að neðan.

Blái ferillinn sýnir einfaldlega meðalhita í byggðum landsins frá ári til árs - við höfum séð hann hér áður. Rauði ferillinn er hins vegar ævihitinn. Byrjaði á frekar köldum árum 1951 og 1952 og var þá lægstur á allri ævinni (og verður víst ekki lægri). Síðan hlýnaði og fór hann í 3,87 stig árið 1961 - en svo vill til að þá var 30 ára meðalhiti meginhlýskeiðs 20. aldarinnar einmitt líka í hámarki. Eftir það lækkaði hitinn hægt og bítandi og náði ævihitinn staðbundnu lágmarki árið 1986 3,38 stig. Þá var ritstjórinn 35 ára. Eftir það hækkaði hitinn og náði hámarki við áramót í fyrra, 3,73 stigum, lækkaði nú um 0,01 stig. Svo stutt er eftir af ævinni að mjög mikið þyrfti að ganga á til að verulegar breytingar verði á ævihita ritstjórans úr þessu. Eins og áður sagði reiknast meðalhiti ársins 2024 3,36 stig sem er auðvitað sama tala og 3,38 stiga meðalhiti fyrstu 35 ára ritstjórans. 

Til gamans var einnig reiknaður ævihiti þeirra sem eru áratugum eldri eða yngri heldur en ritstjórinn og má sjá þær tölur í ramma. Mjög litlu munar á þeim sem fæddir eru fyrir 1970, en ævihiti þeirra sem fæddir eru eftir 1990 er áberandi hærri, hæstur hjá þeim sem fæddust 2001, 4,33 stig. Þeir sem fæddir eru eftir það mega búast við mun meira flökti á sínum tölum heldur við sem eldri erum - mun færri ár eru komin í pottinn. 

Varúð

Í dag (nýársdag 2025) er kalt á landinu. Kuldinn er þó til þess að gera grunnur sem kallað er. Víðast hvar er stutt í öflug hitahvörf fyrir ofan. Þegar þetta er ritað segja líkön þannig að hiti í 100 metra hæð sé mjög víða 10 til 15 stigum hærri heldur en á athugunarstað. Í nótt á aðeins að hreyfa vind og blandast þá kaldasta loftið saman við það hlýrra og hiti stekkur upp um nokkur stig. Úti yfir sjó er þessu ekki þannig farið, þar er yfirborð sjávar hlýrra heldur en loftið í 100 metra hæð og loftið niður undir sjávarmáli er ekki svo kalt. Engin hitahvörf eru til staðar. 

En eins og áður sagði á hlýrra loft nú að koma af hafi. Sé vindur lítill situr kalda loftið þó eftir á víð og dreif. Við þetta getur skapast töluverð hætta geri súld eða fari að rigna. Þá verður til frostregn - eða frostúði. Úðinn frýs á köldu yfirborði og myndar íslag og hálka getur orðið veruleg - en lítt sýnileg. 

Hér er spákort Veðurstofunnar fyrir hádegi á morgun (fimmtudag 2.janúar). Þá er orðið ámóta hlýtt í stöðvarhæð og 100 metrum víðast hvar suðvestanlands. Munum þó að það tryggir alls ekki að hugsanleg úrkoma frjósi ekki við snertingu frosinnar jarðar eða annars. Í Borgarfirði og fyrir austan fjall situr enn mjög kalt loft (sé líkanið rétt), munar enn 10 til 12 stigum á hita í 100 metrum og í stöðvarhæð. Þar spáir líkanið beinlínis frostregni.

Þessu mögulega varúðarástandi linnir ekki fyrr en aftur snýst til norðaustanáttar og það léttir til. Förum varlega.

Áramót - enn á ný

Við höfum mörg undanfarin ár alltaf byrjað nýtt ár hér á hungurdiskum með því að líta á ársmeðalhita í Stykkishólmi frá 1798 og áfram. Röðin er nú orðin 227 ára löng. Nokkur óvissa er að sjálfsögðu í tölunum fyrstu hálfa öldina - sérstaklega þó fyrir 1830. En við látum okkur hafa það. Línuritið er að sjálfsögðu mjög líkt línuritum undanfarinna ára, en bregður þó út af að því leyti að nýliðið ár er það kaldasta það sem af er þessari öld í Hólminum. Við förum aftur til áranna 1998 og 1999 til að finna svipað eða sama, og aftur til 1995 til að finna kaldara ár.

 

Lárétti ásinn sýnir ártöl, en sá lóðrétti hita. Meðalhiti ársins 2024 er lengst til hægri. Reiknaðist 3,7 stig. Það er -1,0 stigi neðan meðallags síðustu tíu ára (2014-2023) og -0,8 stig neðan við meðallag tímabilsins 1991 til 2020, +0,2 stigum ofan meðallags 1961 til 1990 og -0,5 stigum neðan meðallags 1931-1960, nákvæmlega í meðallagi 20. aldar og +0,8 stig ofan meðallags 19. aldar.

Rauða línan sýnir 10-ára keðjumeðaltal. Það stendur nú í 4,56 stigum, -0,16 stigum lægra en við síðustu áramót og -0,29 stigum lægra en það var fyrir 5 árum, en +0,14 stigum hærra en það var hæst á hlýskeiðinu fyrir miðja 20. öld.

Græna línan sýnir 30-ára keðjumeðaltal. Það stendur nú í 4,51 stigi og hefur aldrei verið hærra, +0.32 stigum hærra heldur en það varð hæst á hlýskeiðinu mikla á 20.öld - en nú eru rúm 60 ár síðan það reis (tölulega) hæst. Ekki er ólíklegt að 30-ára meðaltalið hækki enn frekar - eða láti mjög lítið undan síga á allranæstu árum - vegna þess að árið 1995 var mjög kalt - og fyrstu árin þar á eftir ekki hlý. Til að 30-ára meðaltalið hækki marktækt fram yfir 2030 og þar á eftir þarf hins vegar að bæta í hlýnunina - annað hlýnunarþrep þarf að bætast við til að svo megi verða. Bið gæti orðið á því vegna þess að hlýnunin sem orðið hefur hér á landi er talsvert meiri en heimshlýnun - og engin sérstök ástæða til að vænta þess að Ísland sé í einhverri sérstöðu hvað hina almennu hlýnun snertir.

um framhald vitum við því auðvitað ekki, jafnvel þótt hlýnun haldi áfram á heimsvísu. Meðalhlýnunarleitni fyrir allt þetta tímabil er um +0,8°C á öld, frá upphafi þess tíma sem línuritið nær yfir reiknast hlýnunin 1,8 stig - en í smáatriðum hefur hún gengið afskaplega rykkjótt fyrir sig. Sé hlýnun reiknuð á milli toppa hlýskeiðanna tveggja (og séum við nú í toppi) fáum við út töluna +0,5°C á öld. Reiknum við hins vegar hlýnun síðustu 40 árin er hún miklu meiri. Um leitnisveiflur var fjallað nokkuð ítarlega í tveimur pistlum á hungurdiskum fyrir um 8 árum. [Hve mikið hefur hlýnað] og [Hve mikið hefur hlýnað - framhald] - þrátt fyrir árin 8 stendur sá texti í öllum aðalatriðum (en ritstjórinn ætti þó e.t.v. að endurnýja hann).

En ritstjóri hungurdiska óskar lesendum og landsmönnum öðrum árs og friðar á nýju ári. Hann heldur vonandi eitthvað áfram að fjalla um veður og veðurfar, þó aldur og mæði færist óhjákvæmilega yfir (vonandi engar innsláttarvillur hér í tölum að ofan - en sjónin mætti vera betri - en verða leiðréttar hafi þær slæðst inn).

Ársmeðalhiti á landsvísu (óformlega þó)

Nú má reyna að slá á ársmeðalhita í byggðum landsins. Það sem hér birtist er þó óformleg niðurstaða ritstjóra hungurdiska. Hann lætur Veðurstofuna um að koma með nákvæmari tölur fyrir einstakar veðurstöðvar - og fleiri niðurstöður.

Ársmeðalhitinn 2024 stendur nú í 3,4 stigum. Það er -0,6 stigum neðan meðallags áranna 1991 til 2020 (eða 0,5 allt eftir því hvernig stendur á öðrum aukastaf í endanlegu uppgjöri). Hitinn er -1,0 stigi neðan meðallags síðustu tíu ára. Árið er því það kaldasta síðan 1998, en þá var sjónarmun kaldara en nú. Kaldasta í 26 ár. Segja má að þetta sé því kaldasta ár allra íbúa landsins undir þrítugu (nema að þeirra sem voru sérlega veðurnæmir fyrstu æviárin). Ritstjóri hungurdiska telur hins vegar 23 kaldari ár á sinni æfi - og nokkur með sama hita að auki. 

Við skulum til gamans líta á tvær myndir (smáatriðin eru hálfgert klám - en aðalatriði koma vel fram).

Hér má sjá hita á landinu síðustu 200 árin - (fyrstu 50 að vísu næsta ónákvæm). Fyrsta árið, 1823, er lengst til vinstri á myndinni, en 2024 lengst til hægri. Litamerkingar eru þannig að 20 hlýjustu árin eru rauð. Þessi öld, sú 21., hefur stolið þeim langflestum, en fáein ár á tímabilin 1928 til 1964 verjast þó enn. Afgangur hlýjasta þriðjungs áranna (um 48 ár) eru merkt með bleikrauðum lit. Finna má slatta af slíkum á hlýskeiði 19. aldar, fyrir 1860. Við viljum trúa því. Tuttugu köldustu árin eru merkt með dökkbláum lít. Aðeins eitt ár í okkar minni fær hann, árið 1979. Afgangur kaldasta þriðjungs áranna (um 48 ár) er gefinn daufur blár litur. Hafísárin skera sig þar úr í minni okkar gamlingjanna. Afgangur áranna (um 67) fékk ekki lit - en myndaforritið ákvað hins vegar að gera þau gráleit - (ritstjórinn nennir ekki að eiga við það - spillir í sjálfu sér ekki meginatriðum). Árið í ár verður þannig grátt og guggið - er meðalár miðað við allt tímabilið. 

Við lítum líka á aðra mynd. Þar má sjá sömu liti og sömu skiptingu nema að allir mánuðir eru saman á myndinni.

Hér sjást hlýskeiðin þrjú mæta vel - en það er samt misjafnt hvernig þau birtast í einstökum mánuðum. Einnig kuldaskeiðin. Það eru ekki margir bláir blettir á þessari öld. Aðeins tveir eru dökkbláir, september 2005 og desember 2022. Bláir blettir aldarinnar eru alls 20 talsins á 24 árum. Árið í ár, 2024 státar tveimur bláum blettum, í september og október. Það færði okkur hins vegar þrjá bleika, mars, maí og júlí. 

Þetta segir okkur auðvitað ekkert um framtíðina - jafnvel þótt augun kunni að finna alls konar mynstur á myndunum - sum smáatriði mega kannski teljast merkingarbær, en það er í reynd mjög erfitt að heyra ákveðna tóna í nið vestanvindafljótsins. 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• Mánaðarmeðalhiti í byggðum landsins 1823-2024

Kalt framundan?

Spár virðast sammála um að hann gangi til norðanáttar um helgina og það kólni rækilega. Til landsins streymi þá kalt loft úr norðri, rennur til suðurs meðfram austurströnd Grænlands og beint hingað til lands. Sjórinn fyrir norðan land vermir það - þó ekki sé hann sérlega hlýr um þessar mundir, en þessar sömu spár nefna meir en 20 stiga frost inn til landsins víða um land.

Kortið sýnir þykktarspá evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gilda á kl.6 að morgni mánudagsins 30.desember. Jafnþykktarlínurnar eru heildregnar og er lægsta línan 4960 metrar fyrir norðaustan land. Hún hverfur síðan, en þó á þykktin að vera í kringum 5000 metrar fram eftir degi yfir norðaustanverðu landinu og síðan í kringum 5100 metrar víða um land bæði mánudag og á gamlársdag. Litirnir á kortinu sýna hita í 850 hPa-fletinum, í um 1400 metra hæð yfir sjávarmáli. 

Það er - eins og venjulega í stöðu sem þessari - spurning um hversu loftið tekur við varmanum að neðan - raki fylgir og éljagarðar geta myndast. Sú þróun er enn nokkuð á huldu í spánum, en nördin fylgjast spennt með.

Spár fyrir nýja árið eru óljósar - margir möguleikar á borðinu - flestir einhvern veginn ólíklegir þó. 

Hringrásarslef (stagl)

Fyrir nokkrum dögum var hér fjallað um ástæður þess að hlýtt er á Íslandi miðað við hnattstöðu - um 6 stigum hlýrra á „ársgrundvelli“ heldur en að meðaltali á sama breiddarstigi. Ein ástæðan sem nefnd var er hin suðlæga vindátt háloftanna, búin til af háloftalægðardragi við austurströnd Ameríku sem við höfum leyft okkur að kalla Baffindragið (eftir Baffinseyju). Eitthvað kemur Grænland líka við sögu þegar vindurinn austan við dragið tekur mið á Ísland.

Við skulum nú skoða stefnufestu vinds í miðju veðrahvolfi, í 500 hPa-fletinum. Reiknaður er meðalvindvigur hvers árs og færður til bókar. Myndin hér að neðan sýnir vigur áranna 1920 til 2024 - óvissan er talsvert meiri fyrir 1940 heldur en síðar. Við þurfum ekki að hafa áhyggjur af mælitölunum, en ef einhverjum líður betur með m/s geta þeir komist nærri lagi með að deila í mælitölurnar með fjórum. Höfum þó í huga þau einkenni vigurvinds að blási vindur úr andstæðum áttum jafnsterkt og jafnlengi er vigurinn núll. Ársvigurinn er því niðurstaða einhvers sem allt árið hefur blásið úr ýmsum áttum - einskonar nettóniðurstaða.

Lárétti ásinn sýnir vestanþátt vindsins, en sá lóðrétti sunnanþáttinn. Gildum á kvörðunum er snúið við til þess að auðvelda sýn á vigurstefnuna - hún verður eins og á vindrós eða áttavita. Blái bletturinn á myndinni er fulltrúi Íslands. Bláu strikalínurnar sýna höfuðáttir, en sú rauða ásinn úr suðvestri í norðaustur (allt til að auðvelda lesturinn). Það sem er langmerkilegast við þessa mynd er sú staðreynd að vigurvindur allra ára blæs úr þröngum geira. Suðlægastur verður hann rétt sunnan við suðvestanstefnu og langflest ár lenda inni í punktasúpu þar sem ár greinast lítt að. Þetta er allur fjölbreytileiki veðurlagsins.

Þegar nánar er að gáð skera þrjú ár sig dálítið úr. Þá var vindur nánast beint úr vestri og meira að segja rétt norðan við vestur í einu tilviki. Þetta eru árin 1952, 2010 og 2012. Skyldu einhverjir muna einkenni þeirra? Árin sem eru lengst til vinstri á myndinni, vestanáttin stríðust voru langflest leiðinleg umhleypingaár. Árin lengst til hægri voru annað hvort mun betri - eða þá að Austurland var sérlega blautt - austanáttir óvenjumiklar þótt ekki gætu þær útrýmt vestanáttinni þannig að ársvigurinn snerist við. 

Ritstjóri hungurdiska hefur fylgst með þessu vigurriti í meir en 40 ár og tók snemma eftir afbrigðilegheitunum 1952. Fyrir utan ársbyrjunina var það óvenjuþurrt ár og sérkennilegt að mörgu leyti. Svo birtust árin 2010 og 2012 allt í einu. Árið 2010 er sennilega óvenjulegasta veðurár sem ritstjóri hungurdiska hefur enn lifað. Árið 2012 byrjaði í umhleypingastíl eins og 1952 en gekk síðan til sérstakra þurrka og margs konar óvenjulegheita. 

Því er ekki að neita að ritstjórinn hrökk nokkuð í kút við þessi tvö ár. Hélt jafnvel að einhver breyting væri að verða á skipan mála, en svo var þó ekki í raun. Á myndinni hafa öll ár þessarar aldar verið merkt með rauðu ártali. Ekki er að sjá að sú punktadreif sé marktækt öðru vísi en sú eldri. Flest virðist því með kyrrum kjörum. 

Myndin sýnir ekki hvort loftið sem komið er til landsins hefur að meðaltali verið í hæðar- eða lægðarsveigju, en það skiptir mjög miklu fyrir veðurreyndina. Þegar málið er rannsakað nánar kemur í ljós að vægt samband er á milli sunnanáttarinnar og sveigjunnar. Þannig er að þegar sunnanáttin er áköf eða í meðaltali er gjarnan lægðarsveigja á vindinum, lægðagangur og illviðri fylgja slíku. Sé sunnanáttin veik (efsti hluti dreifarinnar) er mun meiri tilhneiging til hæðarsveigju. Hæðarsveigja í háloftum er nánast órækt vitni um að loftið í sveigunni eigi ættir að rekja af suðlægum slóðum. Það er þess vegna í eðli sínu hlýtt og dregur mjög úr kulda sem annars ætti að fylgja minni sunnanáttum. Kann í fyrstu að sýnast nokkuð öfugmælakennt - en er það ekki - frekar heldur en margt annað sem virðist öfugmælakennt við fyrstu kynni. En við verðum þó að hafa í huga að þetta er allt að meðallagi, allskonar afbrigði geta sýnt sig í smáatriðunum (og gera það venjulega).

Það sjáum við kannski á næstu mynd.

Hér sjáum við sunnanþáttinn enn á lóðrétta ásnum, en í stað vestanáttarinnar á þeim lárétta er ársmeðalhæð 500 hPa-flatarins. Hún er góður mælikvarði á hæðarsveigjuna. Árin þrjú, 1952, 2012 og 2010 skera sig enn úr, hæðarsveigjan árið 2010 var einstök. En við sjáum að árið 1979 sker sig líka nokkuð úr. Þá var sunnanáttaskortur - en hæð flatarins var lág. Við höfum hér dæmi um ár þar sem hlýjar hæðir að sunnan komu ekki til bjargar (eins og oftast). Miðað við aðfallslínuna á myndinni hefði þetta ár frekar átt að vera í námunda við árið 1965 - sem var háloftahæðaár sem bjó við svipaða sunnanáttaþurrð og 1979. 

Förum við í vinstri jaðar dreifarinnar sjáum við leiðindaár - mikil lægðasveigja og leiðinleg tíð jafnvel þótt sunnanáttin hafi verið sterk. Þar eru á þessari öld 2011 og 2015 - og 2018 þar efst (en aðeins lengra til hægri) í flokki með 1972 - sem ekki heldur þótti skemmtilegt ár. 

En hvað með framtíðina - nú eða þá lengri fortíð? Sé nægilega langur tími undir hafa dreifirit sem þessi tilhneigingu til að fyllast. Með auknum gróðurhúsaáhrifum hækkar 500 hPa flöturinn. Hæðarsveigjan er afleiðing flutnings úr suðri, en samband á milli hæðarsveigju og hæðar 500 hPa-flatarins raskast, það er ekki eins langt í háa 500 hPa-hæð og í kaldara veðurlagi. Það getur meira að segja verið að við sjáum þetta á myndinni. Rauðu ár þessarar aldar eru meira ofan línunnar heldur en neðan hennar (eða réttara sagt þau eru lengra til hægri á myndinni en þau hefðu verið áður (við gamalt tíðarfar) - við vitum af skoðun á hinni myndinni að sunnanáttir þessarar aldar eru ekki afbrigðilegar).

Svona breytingar sjáum við ekki á fyrri myndinni. Þar virðist allt með felldu. 

Lítum næst á samskonar rit fyrir vetur og sumar. Vegna þess að tímabilin eru styttri kemst aðeins meira los á dreifinguna. Þegar farið er í smáatriði árstíðasveiflunnar kemur í ljós að styrkur háloftavinda er talsvert meiri að vetri en sumri og sömuleiðis er dálítil árstíðasveifla í vindstefnunni. Um það mál hafa hungurdiskar minnst á áður - og koma aftur að því síðar (vonandi). Við tökum saman fjóra vetrarmánuði, desember til mars. Við merkjum árið síðari hlutanum, ártalið 2010 á hér við tímann frá desember 2009 til mars 2010 og svo framvegis. Sumarmyndin nær til þriggja mánaða, júní til ágúst. 

Vetur þessarar aldar eru sérmerktir með rauðu. Við sjáum að dreifing þeirra virðist ekki vera önnur en hinna fyrri. Það er ekkert sérstakt að gerast. Dreifin er talsvert víðari heldur en á ársritinu. Það er meiri tilbreyting í vindafari frá vetri til vetrar heldur en frá ári til árs. Í tveimur tilvikum hefur vindur komist býsna nærri því að standa af suðri að meðaltali. Það var 1947 og aftur 2014. Mjög afbrigðilegir báðir tveir. Annars er vindátt í langflestum tilvikum norðan við suðvestur. Veturnir lengst til vinstri voru illviðrasamir. Síðustu tveir vetur, 2023 og 2024 var ríkjandi vindátt býsna nærri hávestri. Líklega sjáum við hér ástæðu þess að þeir voru fremur svalir miðað við það sem verið hefur á öldinni. Styrkur sunnanáttarinnar skýrir - ásamt hæð 500 hPa-flatarins - meir en helming hitabreytinga frá ári til árs. Þrír vetur eru alveg norðan við vestur, 1936, 1979 og 2010. Afskaplega sérstakir allir saman.

Sumarmyndin hefur birst á hungurdiskum áður, en er hér uppfærð til síðasta sumars. Rigningasumur á suðurlandi eru neðst í dreifinni og/eða lengst til vinstri í henni. Mun meiri þurrkar efst - og lengst til hægri eru rigningasumur austanlands. Hér má einnig sjá að sumur þessarar aldar skera sig ekki úr dreifinni á neinn hátt. Vestanáttasumar af mögnuðustu gerð hefur að vísu ekki sýnt sig ennþá - en það hlýtur bara að vera tímaspursmál. 

Miklu meira má um þetta segja, en við látum hér staðar numið að þessu sinni. Skýrari myndir fylgja í viðhengi (pdf-skjal), má þar rýna betur í einstök ár ár árstíðir, hafi einhver áhuga á slíku. 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• myndir í mun betri upplausn

Jólaútsynningur

Spár gera ráð fyrir því að útsynningur verði ríkjandi aðfangadag og jóladagana tvo. Útsynningur er suðvestanátt, ekki hvaða suðvestanátt sem er heldur aðeins sú sem flytur óstöðugt loft til landsins, einkennist af éljagangi að vetrarlagi en oftast upprofi á milli þótt élin geti verið dimm. Stöku sinnum verður hann alveg glórulaus, nánast án upprofs sé loftið nægilega kalt. Ritstjóri hungurdiska er þó ekki svo harður á skilgreiningunni að hann geti ekki liðkað aðeins um - þegar honum finnst slíkt eiga við. En hann er samt nokkuð stífur á því að vilja ekki kalla vetrarsuðvestanátt með súldarveðri útsynning - þótt vindur blási af útsuðri. Útsuður er átt, en útsynningur er veðurlag. Sama má segja um hinar þrjár gömlu höfuðáttirnar, þeim fylgja veðurlag sem kennt er við þær, en er ekki þær. 

Kortið gildir kl.18 á aðfangadag. Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins gefa til kynna vindstefnu og vindátt, en þykktin er sýnd í lit. Því meiri sem hún er því hlýrra er loftið í neðri hluta veðrahvolfs. Við sjáum að ekki er mikill munur á stefnu jafnþykktarlína (mörk á milli lita) og jafnhæðarlína (heildregnar). Þó sést ef vel er að gáð að þegar kemur suðvestur fyrir land er vindurinn að bera kaldara loft til landsins. Það þýðir jafnframt að vindur þar snýst lítillega móti sólargangi með hæð - en ekki munar þó miklu. Jafnþykktar- og jafnhæðarlínurnar eru dregnar með sama bili, hér er hæðarbrattinn meiri en þykktarbrattinn, en það kólnar í átt að lægðinni. Það þýðir að hinn mikli háloftavindur nær sér ekki að fullu til jarðar, það slaknar á honum (til allrar hamingju). Þetta á að breytast fram á jóladag. Það dregur að vísu úr háloftavindinum, en það á að draga meira úr þykktarbrattanum. Það þýðir að háloftavindurinn nær sér betur niður þessa síðari daga heldur en á aðfangadag - og væntanlega verður þá öllu hvassara á landinu (þótt fleira komi við sögu, jafnvel smáatriði sem týnast á jafngrófu korti sem þessu).

Éljagangur er algengur um jólin, jafnvel útsynningur. En þó er það þannig að hvert tilvik er með sínum sérstaka hætti og það sem við horfum á hér er býsna tært. Ritstjórinn gerði það sér til gamans að leita uppi svipuð tilvik um jólin, fann nokkur, en samt eru þau flest öðru vísi á einhvern áberandi hátt. Það var helst jólin 1921 - og hér að neðan má sjá kort bandarísku endurgreiningarinnar sem gildir á jóladag það ár. (Árið 1921 var reyndar ekki hlaupár - hefði það verið það hefði veðrið borið upp á sama almanaksdag og nú). 

Flest á svipuðum stað. Kuldinn var þó meiri 1921 heldur en nú - og ekki hefur ritstjórinn athugað hvort kuldapollur var í námunda við Kanaríeyjar - eins og nú. Um árið 1921 má lesa í pistli hungurdiska. Þar kemur fram að kvartað var um snjó og illviðri suðvestanlands um jólin, símslit og fleiri vandræði. Í stað símslita þá er nú komin krafan um tafalausar samgöngur um allar heiðar alla daga - og í þeim efnum getur vetrarútsynningurinn verið mjög til ama og jafnvel stórkostnaðar, meiri heldur en símabilanir þó fyrir 100 árum. 

Það er ólíkt með tilviki dagsins og sumum fyrri jólatilvikum að enginn suðlæg bylgja á að skjóta sér inn í útsynninginn miðjan. Slík staða er stórhættuleg. En þó eru framtíðarspár ekki vandræðalausar, satt best að segja nokkuð flóknar. En við vonum að hann fari vel með - eins og oftast hefur verið í þessum mánuði. 

Þetta var ekki sérlega léttur pistill - þurr jólalesning, en engu að síður hollustufæði fyrir þá sem hafa smekk fyrir slíku (telur ritstjórinn). En pistlinum fylgja samt einlægar óskir um gleðileg jól til allra lesenda og landsmanna annarra.  

Hringrásarslef

Ritstjóri hungurdiska hefur alloft í gegnum árin slefað um „stað Íslands“ í hringrás lofthjúpsins. Rétt eins og landið er nærri 65°N og 20°V á það sér einnig stað í hringrás lofthjúpsins, í norðurjaðri háloftavestanvindabeltis norðurhvels, á milli háloftalægðardrags yfir austanverðri Norður-Ameríku (Baffinsdragið) og veiks háloftahryggjar fyrir suðaustan land (Golfstraumshryggurinn). Þetta þýðir að suðlægar áttir eru algengari í háloftunum heldur en norðlægar, gróflega helmingi fleiri sunnan- heldur en norðanáttardagar. 

Neðst í lofthjúpnum er landið hins vegar norðan vestanvindabeltisins, austlægar áttir eru ríkjandi á landinu. Landið mótar vind mjög í neðstu lögum og er tíðni vindátta umhverfis það einnig mjög mótað af hinu mikla hálendi Grænlands í vestri. Grænland er raunar svo hátt að  verulegra áhrifa þess gætir einnig hátt í lofthjúpnum. 

Í neðri hluta veðrahvolfs fellur hiti nærri Íslandi um um það bil 0,7 stig á breiddargráðu þegar horft er á árið í heild. 

 

Myndin hér að ofan birtist áður í pistli hungurdiska fyrir rúmum þremur árum (26.október 2021). Hún sýnir ársmeðalhita sem fall af breiddarstigi (norðurhvels). Við skulum þó taka eftir því að ekki er farið langt suður í hitabeltið og að hiti við miðbaug er ekki yfir 40 stig - eins og mætti halda væri aðfallslínan framlengd að miðbaug. Umhverfis línuna er töluverð dreif. Punktarnir ofan línunnar eru stöðvar þar sem hiti er hærri en hann „ætti að vera“ miðað við breiddarstig. Reykjavík (og Ísland almennt) eru þar á meðal. Meðalhiti áranna 1961 til 1990 (en auðveldast var að finna gögn fyrir það tímabil við gerð myndarinnar) í Reykjavík er 4,3 stig. Aðfallslínan segir að hann ætti að vera -2,1 stig, munar 6,4 stigum. Við getum tekið eftir því að 4,5 stigin eiga frekar heima suður á 55. breiddargráðu. Einfalda skýringin á þessu ósamræmi fellst í tvennu, annars vegar yljar sjórinn okkur meginhluta ársins, en hins vegar er það hin ríkjandi suðlæga vindátt háloftanna og áður var minnst á.

Það að sunnanátt sé ríkjandi er auðvitað engin tilviljun heldur er það skipting jarðar í úthöf og meginlönd sem veldur. 

Myndin sýnir meðalbreiddarstig 5400 metra jafnhæðarlínu 500 hPa-flatarins í janúar, gróflega norðurjaðar heimskautarastar norðurhvels. Lóðrétti ásinn sýnir landfræðilega breidd, en sá lárétti lengdarstig - vesturhvel til vinstri, (rúmt) austurhvel til hægri. Bláa strikalínan er sett nærri 20°V, lengdarstig Íslands (sem er reyndar alveg ofan við myndina). Lengst suður gengur kalda loftið við austurströnd Asíu. Þó hér sé aðeins um eina jafnhæðarlínu að ræða getum við samt ráðið í hvort ríkjandi vindstefna hvers lengdarstigs sé suðlæg eða norðlæg. Til að ráða í vindstyrkinn (og nákvæmari stefnu) þurfum við fleiri jafnhæðarlínur. Við sjáum alla vega að suðlæg átt er ríkjandi í veðrahvolfinu miðju á lengdarstigi Íslands - og raunar yfir mestöllu Atlantshafi norðanverðu. 

En nú má spyrja hversu læst þessi staða er. Við vitum að frá degi til dags bregður mjög frá henni, jafnvel getur hún raskast talsvert mánuðum saman, en þegar komið er ár eða meira er mesta furða (nánast kraftaverk) hvað hún heldur sér. Við vitum dæmi þess að sunnanáttin hafi brugðist í heilt ár, en það er alveg sárasjaldan og önnur merkileg staðreynd er sú að stefnan hefur aldrei - á ársgrundvelli komist suður fyrir suðvestur. Algengast er að hún sé af vestsuðvestri, nokkurn veginn í stefnu af Hvarfi syðst á Grænlandi. Bendir það til þess að Grænland sé líka eitt af því sem ræður mjög veðurfari á Íslandi. 

Menn hafa reynt að þátta ástæður hlýindanna hér á landi. Ekki er um það fullt samkomulag því flestir orsakavaldar hafa áhrif hver á annan og því erfitt að segja nákvæmlega hvað er hvað. Ef við teiknum ámóta dreifirit og ársritið hér að ofan fyrir janúar og júlí kemur í ljós að hlýja vikið hér við land er enn meira á vetrum heldur en að sumarlagi. Tækjum við þau dreifirit bókstaflega ætti meðalhiti janúar í Reykjavík að vera -13,8 stig (en ekki -0,6 stig - eins og var 1961-1990), munar meiru en 13 stigum. Meðalhiti í júlí ætti hins vegar að vera 11,5 stig, en er 10,5 stig. Að sumarlagi er hiti hér sum sé sjónarmun lægri en meðallag breiddarstigsins. 

Hér förum við að taka eftir öðru. Hitaspönn ársins (munur á hlýjasta og kaldasta mánuði) í Reykjavík var 11,1 stig (1961-1990). Meðalhitaspönn breiddarstigsins er hins vegar 24,3 stig. Ísland er umkringt sjó og hann (ásamt sunnanáttinni) bjargar vetrarhitanum. En hversu miklu máli skiptir hvort um sig? Og hvers vegna er sjórinn svona hlýr. Þegar við förum að hugsa um það flækjast málin. Áhrifum sjávarins má skipta í að minnsta kosti tvo þætti. Annars vegar er það sú staðreynd að hann geymir varma næstliðins sumars mun betur heldur en landið gerir. Hluti af vetrarvarmanum er því þannig til kominn. Annan hluta flytja straumar norður til okkar. Sá hluti er raunar tvískiptur líka. Annars vegar er sá hluti sem vindurinn knýr - sem er lægðaganginum og suðvestanátt háloftanna að þakka og hins vegar óljósari hluti sem lóðrétt streymi vekur (svokölluð veltuhringrás/varma-seltuveltihringrás heimshafanna). Sú hringrás er enn og aftur háð fjölmörgum þáttum (við rekjum þá ekki hér og nú - en á marga þeirra hafa hungurdiskar reyndar minnst á áður). 

Þegar veðurfar breytist hratt (eins og það virðist vera að gera þessi árin) vill verða erfitt að halda utan um alla þessa króka og útúrdúra. Það er fjölmargt sem getur hrokkið til. Við vitum þannig alls ekki hvort allir þessir hringrásarþættir eru stöðugir í hlýnandi heimi. Hringrás lofts og hafs er að gefa okkur 6 stig í forgjöf á ársgrundvelli. Það er rétt hugsanlegt að þessi forgjöf muni haldast í breyttu veðurfari. Með því er átt við að hlýni um tvö stig á heimsvísu, muni línuritið að ofan haldast óbreytt að öðru leyti en því að allar hitatölur hækki um 2 stig. Hér muni því líka hlýna um 2 stig. En - svo eru hinir möguleikarnir tveir auðvitað líka mögulegir: Að forgjöfin minnki - eða að hún aukist. Tilfinning ritstjórans er heldur sú að annað hvort muni forgjöfin haldast óbreytt - eða þá að hún minnki, frekar en að hún aukist. Vonin er þá sú að hún minnki ekki mikið. 

En sú hlýnun - á heimsvísu - sem er í kortunum af völdum aukinna gróðurhúsaáhrifa er nægilega mikil til þess að hún gæti valdið lítilsháttar stefnu- eða styrkbreytingum ríkjandi vindátta í háloftunum nærri Íslandi - slíkt hefði áhrif. Taka verður fram að ekkert bendir þó til þess að slíkar breytingar hafi átt sér stað - engin áreiðanleg merki um þær hafa enn fundist (sem útilokar þær þó ekki). Reikningar hafa sýnt að veltihringrásin áðurnefnda er viðkvæm fyrir truflunum. Ritstjóri hungurdiska hefur þó ekki tiltakanlegar áhyggjur af þeim orsakavöldum sem oftast eru nefndir, en hefur hins vegar áhyggjur af öðrum truflanaþáttum sem ekkert (eða lítið) hefur verið fjallað um. Það hefur ekki enn tekist að ná utan um allt kerfið - jafnvel þótt hlýnun á heimsvísu sé næsta vís. 

Við sjáum til hvort eitthvað meira verður um þetta fjallað á hungurdiskum - eða hvort nóg er komið.