Af lítilli háloftalægð

Undanfarna daga hefur nokkuð snarpur kuldapollur haldið sig við Norðvestur-Grænland. Nú er stuggað við honum og (efri) hluti hans fer til suðausturs um Ísland á sunnudaginn. Þetta gerist mjög hratt - en samt að mestu á hefðbundinn hátt. Vindur hér á landi snýst til suðvesturs á morgun (laugardag) - loftið er samt til þess að gera þurrt, úrkoma verður furðulítil. Síðan fer þetta kerfi yfir á sunnudaginn og vindur snýst um tíma til norðurs og það kólnar töluvert - alla vega um allt landið norðan- og vestanvert. 

En lítum nú á stöðuna í háloftunum.

Kortið gildir síðdegis á sunnudag (6.júlí) og sýnir hæð 500 hpa-flatarins (heildregnar línur), hita í fletinum (litir) og vind (hefðbundnar vindörvar). Lægðin (kuldapollurinn) er yfir landinu norðaustanverðu og hreyfist hratt til suðausturs. Vestan við miðjuna er mjög snörp vindröst, um 40 m/s þar sem mest er. Vindur þessi nær ekki til jarðar nema þar sem fjöll geta gripið upp í hes rastarinnar og hugsanlega dælt niður vindsveipum. Það er nokkuð kalt í miðju lægðarinnar (um -27 stig). Eins og áður sagði verður nokkuð kalt í kjölfarið - aðfaranótt mánudags, en það gengur strax yfir - hlýrra loft tekur við. 

Þótt flestir verði lítið varir við þetta kerfi er það samt allrar athygli vert. Það getur verið sérstaklega gaman að fylgjast með skýjafari, bæði er tilefni til myndunar fjölbreyttra bylgjuskýja og svo má vera að við fáum að sjá „þverklósiga“, háskýjaband/bönd sem liggur samsíða háloftavindstrengnum - hver veit. Ritstjóri hungurdiska uppgötvar, sér til furðu, að hann hefur ekki enn birt pistil sinn um „þverklósigann“ og „klósigarótina“ þrátt fyrir að hafa átt hann á lager í nærri 20 ár. Skilur bara ekkert í hvað veldur þeirri gleymsku eða hiki. 

Lægðin fer eins og áður sagði hratt til suðausturs til meginlands Evrópu og veldur þar þrumuveðrum á þriðjudag eða miðvikudag - fer síðan aftur á norðlægari slóðir - kannski að hún komist alla leið í Norðuríshafið um eða eftir næstu helgi - og geti þar endurnýjað kraftana.  

Smávegis af júní 2025

Eftir alveg sérlega hlýjan maí kom mun svalari júnímánuður (sjá yfirlit Veðurstofunnar). Fyrstu tíu dagana var óvenjusvalt, en eftir það hékk hiti lengst af í meðallagi. Niðurstaðan varð sú að í byggðum landsins endaði meðalhitinn um -0,7 stigum neðan meðallags áranna 1991 til 2020, (en - í meðallagi köldu áranna 1961-1990). Rétt upp úr aldamótunum hlýnaði júní mjög, meira en flestir aðrir mánuðir. Þessi hlýnun hefur á síðustu árum að einhverju leyti „gengið til baka“ - hvað sem það svo endist. 

Það er svalur svipur á yfirlitsmyndinni hér að ofan. Hún sýnir röðun meðalhita júnímánaðar 2025 á öldinni. Á Vestfjörðum og Norðurlandi eystra er þetta 22.hlýjasti mánuður aldarinnar (fjórðikaldasti), en hæsta sætið er það 19. (sjöundikaldasti á öldinni).

Kort evrópureiknimiðstöðvarinnar sýnir meðalhæð 500 hPa-flatarins (heildregnar línur), meðalþykkt (daufar strikalínur) og þykktarvik (litir). Hér á landi var þykktin yfirleitt 10 til 30 metrum undir meðallagi og hiti því um 1 stigi neðan meðallags í neðri hluta veðrahvolfs. Mjög þrálát, köld, háloftalægð var í námunda við landið mestallan mánuðinn með heldur skúrasælu veðri. Mjög hlýir dagar voru engir. Loftþrýstingur var sérlega lágur, hefur ekki verið jafnlágur í júní í Reykjavík síðan 1994 og hefur ekki nema níu sinnum verið lægri í júní síðustu 200 árin rúm.

Á öllum nyrðri hluta kortsins víkur þykktin (hiti) ekki svo fjarri meðallagi, en mun hlýrra er sunnan við, sérstaklega þegar komið er suður undir Alpana þar sem þykktarvikin voru ámóta mikil og hér við land í maímánuði.

Kortið sýnir meðalsjávarmálsþrýsting (heildregnar línur) og hlutfallslega úrkomu (litafletir). Á bláu svæðunum við Norðausturland var úrkoma í líkaninu meir en þreföld meðalúrkoma - og hæsta talan sýnir meira en fjórfalda meðalúrkomu. Er þetta nokkuð í samræmi við veðurathuganir. Um vestanvert landið var úrkoma hins vegar nærri meðallagi - eða jafnvel undir því. 

Eins og minnst hefur verið á á hungurdiskum áður er það ekki algengt að meðalhiti í maí sé lægri heldur en í júní. Á landsvísu er munur á meðalhita þessara tveggja mánaða rúm 3 stig. Á árunum 1991 til 2020 var meðalhiti í byggðum landsins 5,4 stig í maí, en 8,6 stig í júní. Á árunum 1961 til 1990 var meðalhitinn lægri (4,8 og 7,9 stig), en munurinn á mánuðunum mjög svipaður. Að þessu sinni var munur á maí og júní neikvæður, -0,6 stig á landsvísu. 

Ekki náði þessi neikvæði munur þó til landsins alls. Júní var hlýrri heldur en maí á allstóru svæði um landið sunnanvert og sömuleiðis á fáeinum stöðvum við sjávarsíðuna á Vesturlandi, alveg vestur á Patreksfjörð. Þannig var hiti í júní 1,0 stigi hærri á Önundarhorni undir Eyjafjöllum heldur en í maí og vestur á Lambavatni á Rauðasandi var munurinn +0,9 stig, júní í vil. Á stöðinni á Veðurstofutúni var munur á meðalhita maí og júní 0,0 stig, en á þeirri nýju við Háuhlíð - sem nú er hin opinbera „Reykjavík“ var munurinn neikvæður, -0,2 stig. Þetta varð því í fyrsta skipti frá 1851 sem júní var kaldari en maí í Reykjavík. Nú eru margar stöðvar á höfuðborgarsvæðinu, algengasti munur er -0,1 stig, júní kaldari heldur en maí.

Eins og áður sagði var júní kaldari heldur en maí í Reykjavík árið 1851, eina skiptið sem það hefur gerst þar til nú. Þá munaði -0,9 stigum. (Gerðist reyndar líka 1845, en þá var maí grunsamlega hlýr - þarf að athuga nánar). Í Stykkishólmi munaði -0,1 stigi þá og -0,5 stigum á Akureyri, júní var þá einnig kaldari heldur en maí í Hvammi í Dölum og í Siglufirði, en ekki á Ofanleiti í Vestmannaeyjum. Þótt þessar tölur séu auðvitað nokkuð óvissar er samt næsta víst að þetta tilvik er alveg raunverulegt. 

Þetta er í fjórða sinn sem júní er kaldari heldur en maí í Stykkishólmi. Síðast gerðist það árið 1946, þá var júní líka kaldari en maí á landsvísu - og fjölmörgum veðurstöðvum. Á Akureyri hefur júní 6 sinnum verið kaldari heldur en maí fyrr en nú, síðast árið 1991. Þetta hefur ekki gerst jafnoft eða oftar á nokkurri annarri stöð - en flestar þær sem helst koma til greina hafa athugað mun skemur en Akureyri. Þar má t.d. nefna Grímsstaði á Fjöllum og Reykjahlíð við Mývatn - á þeim stöðvum hefur þetta nú átt sér stað fimm sinnum, en á hvorugum staðnum var athugað 1851. 

Alls eru 13 ár merkt tilvikum af þessu tagi, þetta er hið fjórtánda. Í fyrra, 2024 var júní kaldari en maí á einni veðurstöð, en 2017 á 36 stöðvum. Nú gerðist það á um 140 stöðvum (af um 215 - nærri 2/3 hlutar allra stöðva). Þetta var svipað árið 1928. Þá var júní kaldari heldur en maí á rúmlega 60 prósent stöðva. Árið 1946 var júní kaldari heldur en maí á um helmingi landsins. Árið 1928 var júní -2,8 stigum kaldari heldur en maí á Grímsstöðum á Fjöllum. Þetta var þar til nú mesti munur sem vitað var um. Nú varð munurinn ívið meiri eða svipaður og þetta á fáeinum stöðvum á heiðum og hálsum austanlands, mestur -3,0 stig á Vatnsskarði eystra, -2,9 stig á Hálsum, og -2,8 stig  í Hófaskarði, á Biskupshálsi og Sandvíkurheiði. Munurinn var einnig -2,9 stig á Hallormsstaðahálsi. Á Grímsstöðum á Fjöllum var munurinn nú -2,6 stig, ívið minni heldur en 1928. Spurning hvað hefur verið á heiðum og fjöllum eystra þá - kannski svipað og var nú. 

Júlí er (á landsvísu) að meðaltali (1991 til 2020) 1,8 stigum hlýrri heldur en júní. Síðustu 150 árin hefur það aðeins gerst 6 sinnum að júlí hefur verið kaldari í byggðum landsins heldur en júní. Í einum þessara júnímánaða var meðalhitinn jafnlágur og í nýliðnum júní (7,9 stig), en júlí varð enn kaldari, 7,5 stig (1887). Árið 1970 var meðalhiti í júní 8,8 stig, en aðeins 7,7 stig í júlí. Árið 2023 var meðalhiti í júní 10,0 stig (mun hlýrri heldur en nú), en meðalhiti í júlí aðeins 9,6 stig. Tilvik sem þessi eru auðvitað mun algengari á einstökum veðurstöðvum heldur en á landsvísu. 

Rétt eins og sú spurning vaknaði eftir fádæma hlýjan maí hvort telja ætti maí til sumarsins (svarið er eindregið neitandi) vaknar sú spurning eftir fremur kaldan júní hvort sá mánuður ætti að teljast til vors frekar en sumars. Ritstjóri hungurdiska er þannig séð ekki jafnviss um það eins og hann er handviss um að maí sé ekki sumarmánuður. Sumarið er stutt á Íslandi.