Jafndægur á hausti - jafndægur á vori

Nú nálgast jafndægur á hausti, sól er þá á yfir miðbaug jarðar - á suðurleið og heldur áfram á þeirri leið þar til hún kemur að hvarfbaug syðri á vetrarsólhvörfum. Orðið sólhvörf vísa til þess vendipunktar - snýr við - og sefnir aftur til norðurs - þegar hún fer hjá miðbaug á norðurleið eru vorjafndægur. Það er nokkrum dögum lengra frá vorjafndægrum til haustjafndægra heldur en frá haustjafndægrum til vorjafndægra. Jörð er lengra frá sól að sumarlagi heldur en á vetrum - og gengur þá aðeins hægar um braut sína heldur en þegar hún er næst sólu um áramót. 

Þegar til mjög langs tíma er litið breytist þetta, sólnándardagurinn, sem núna er um 3.janúar (var reyndar 4.janúar í ár) færir sig lengra inn í janúar sem nemur um einum degi á um 58 árum (að jafnaði). Það að við erum næst sól á þessum tíma árs skiptir okkur engu núna, það er varla að sólin komi upp 3.janúar. Eftir svona 2500 til 3000 ár fer þetta hins vegar að skipta máli - þá er sólnánd í síðari hluta febrúar. Það skipti líka máli fyrir um 3000 árum eða svo - áður en sólnándardagur hvarf yfir í skammdegið (snemma í nóvember) þar sem hann hefur verið síðan. Fyrir um 6000 þúsund árum var sólnándardagurinn enn sumarmegin jafndægra. Þá voru sumur hlýrri hér á landi en verið hefur síðan - það munaði um sólnándina. Við vitum minna um hita að vetrarlagi á þeim tíma - heldur óráðnari. 

En þótt sólin ráði mestu um gang árstíðasveiflu hitans er hún ekki alveg einráð. Þegar hún er hátt á lofti hitar hún yfirborð lofts og sjávar smám saman. Þessi varmi - sérstaklega sá sem vistast í sjónum geymist fram eftir sumri og hausti, lengi eftir að sól fer að lækka á lofti. Þessa gætir mjög hér á landi og á meginlöndunum þar sem ríkjandi vindáttir standa af sjó. 

Hér á landi er hlýjast um það bil 4 til 5 vikum eftir sumarsólstöður, við sjávarsíðuna austanlands jafnvel enn síðar. Í heiðasveitum á landinu norðaustanverðu er hins vegar hlýjast um 2 vikum eftir sumarsólstöður - þó ekki enn hærra í landinu þar sem snjór liggur enn í sköflum á þeim tíma. 

Þetta (rúmlega) mánaðarmisgengi veldur því að mun hlýrra er hér á landi á haustjafndægrum  í september heldur en á vorjafndægrum í mars. Sól er reyndar örlítið nær á vorjafndægrum, en svo lítið að þess gætir ekki í hita. 

Við skulum nú líta á gróft dæmi um þetta. Við reiknum meðalhita í Reykjavík í 21. viku vetrar og 22. viku sumars. Jafndægrin falla að jafnaði á þessar vikur. Sumarið er að meðaltali aðeins lengra en veturinn í íslenska misseristalinu, aukanætur teljast til þess sem og sumaraukavikan sem skotið er inn til að halda jafndægrum (og fyrsta sumar- og vetrardegi) á réttu róli til frambúðar. 

Tímabilið sem við veljum er 1921 til 2024. Við treystum okkur sæmilega til að reikna vikumeðalhita á því árabili. 

Fyrst lítum við á meðalhita í 21.viku vetrar (kringum vorjafndægur). Við sjáum enga leitni í hitanum. Reyndar er kaldasta 21.vika tímabilsins alls árið 2023 - við munum e.t.v. eftir því að um þær mundir féll óvenjulegt snjóflóð í Neskaupstað - varla tilviljun - (eða hvað). Sú síðasta (2025) var sú fjórða eða fimmtahlýjasta. Rauði ferillinn sýnir 10-árakeðjur. Þar sést kalda tímabilið síðustu 20 ár 20. aldar vel, munar hátt í 2 stigum hvað það tímabil er kaldara en önnur. Það má minna á að Reykjavík slapp mjög vel í gegnum hafísárin svokölluðu (1965 til 1971), mun betur en flestir aðrir landshlutar. Um það mál hefur verið fjallað á hungurdiskum áður. 

En lítum nú til haustsins.

Hér er miðað við 22. viku sumars í kringum haustjafndægur. Breytileikinn er mun minni heldur en á vorjafndægramyndinni. Smávegis leitni reiknast - en varla marktæk þó. Mjög kalt var haustin 1922 til 1924, upphaf hlýskeiðsins mikla var síðar á ferð á haustin heldur en á öðrum tímum árs, en tók síðan rækilega við sér. Ódæma hlýtt varð síðan í september 1939 og 1941 og þess gætir í 22. viku sumars þessi ár. Á kuldaárunum var 22.vika sumars líka köld - rétt eins og 21. vika vetrar. 

Að lokum tökum við báða 10-áraferlana og berum þá saman.

Efri ferillinn sýnir haustjafndægrahitann, en sá lægri hitann við vorjafndægur. Það er smávegis samsvörun í ferlunum, en ekki þó mikil. Meðalhiti í Reykjavík á vorjafndægrum er 1,3 stig, en 7,7 stig á haustjafndægrum. Það munar 6,4 stigum. En það gengur hratt á varmabirgðirnar. Rúmum mánuði síðar, í fyrstu viku vetrar, er meðalhitinn 3,0 stig, hann er enn 1,7 stigi hærri heldur en hitinn á vorjafndægrum - þótt kólnað hafi um 4,7 stig á 5 vikum. 

Við vitum ekki hvað gerist í hlýnandi veðurfari á heimsvísu. Við vitum ekki hvort misvægis er að vænta í hita vor- og haustjafndægra - en slíkt misvægi hefur alla vega ekki enn sýnt sig. Hreyfingarnar sem við sjáum á þessari mynd virðast býsna tilviljanakenndar.