Af dægurmetauppskeru (að mestu endurtekið efni)

Hér fer endurtekið efni - uppfært þó - í tilefni þess að árið 2024 var það kaldasta til þessa á öldinni. Við lítum á talningar dægurhitameta á sjálfvirkum veðurstöðvum landsins - afskaplega nördalegt viðfangsefni. Dægurhámarksmet er hæsti hiti (hámark) sem mælst hefur á viðkomandi stöð ákveðinn almanaksdag og dægurlágmarksmet lægsta lágmarkið. Nýgengi þeirra fer bæði eftir því hversu lengi stöð hefur mælt hita, en almennt tíðarfar hefur einnig nokkuð að segja. Líkur eru á að fleiri dægurhámarks falli í hlýju ári heldur en köldu og öfugt þá í köldu. Væri veðurlag stöðugt gætum við að jafnaði búist við um 12 dægurmetum á hverju ári. Fyrir landið hefur verið athugað mun lengur og dægurmet fyrir landið allt eru sjaldséðari sem því munar.

Þótt fréttir að utan geri oft mikið úr dægurmetum (sérstaklega þeim amerísku) segja einstök met samt harla lítið - þó þau geti falið í sér skemmtileg tíðindi. Hafi verið mælt mjög lengi á stöðinni verða þessi tíðindi eftirtektarverðari. Svipað má segja um mjög miklar metahrinur - daga þegar dægurmet falla um stóra hluta landsins.

Talning leiðir í ljós að alls féllu 3226 hámarksdægurmet á almennu sjálfvirku stöðvunum hér á landi á árinu 2024 - séu þær stöðvar sem athugað hafa í 5 ár eða meira aðeins taldar með. Lágmarksmetin urðu hins vegar 5143 - talsvert fleiri en hámarksmetin - og mun fleiri heldur en undanfarin ár - enda var um svalt ár að ræða. En fjöldi metanna er líka háður fjölda stöðva - og þeim hefur farið fjölgandi þau 30 ár sem við lítum hér á. Því er hagkvæmara að líta á hlutfall hámarks- og lágmarksmeta, það er mjög breytilegt frá ári til árs og hlýtur að segja okkur eitthvað. Meir en 72 þúsund dægurmet hvorrar tegundar eru skráð alls á tímabilinu frá 1995 til 2024.

Lítum nú á línurit sem sýnir hlutfall hámarksdægurmeta af heildinni frá ári til árs.

Aðeins þarf að doka við til að skilja myndina - lárétti ásinn sýnir ár tímabilsins. Lóðrétti ásinn til hægri og rauðstrikaða línan sýna landsmeðalhita. Hlýjust eru árin 2003, 2014 og 2016, en 2015 og nýliðið ár voru hins vegar ámóta köld og árin fyrir aldamót.

Lóðrétti ásinn til vinstri sýnir hlut hámarksdægurmeta af summu útgildametanna (hámarks og lágmarks). Hlutur lágmarksmetanna fæst með því að draga frá einum. Við sjáum að allgott samband er á milli hámarksmetahlutarins og landsmeðalhitans. Í hlýjum árum er hlutur hámarkshitameta yfir 0,5 (50 prósent) og fer enn hærra þegar hlýjast er. Í köldum árum, eins og t.d. 2015 og 2024 verða lágmarksmet mun fleiri en hámarksmet, árið 2015 fór hámarksmetahluturinn niður í 0,31 og 2024 niður í 0,39. Árið 2016, fór hann hins vegar upp í 0,73 - og lágmarkshitahluturinn því aðeins 0,27.

Eftir því sem árunum fjölgar verður erfiðara að slá metin 72 þúsund (þeim fjölgar svo þegar stöðvum fjölgar). Þrátt fyrir það er á þennan hátt hægt að fylgjast með veðurfarsbreytingum. Skyndileg breyting á veðurlagi á hvorn veg sem er - nú eða í átt til öfga á báða bóga - kæmi fram við samanburð hegðunar metanna síðastliðin 30 ár. - En því nenna nú fáir nema útnörd - eins og ritstjóri hungurdiska - varla að slíkt eftirlit verði í forgangi hjá því opinbera (þrátt fyrir tal um veðurfarsbreytingar).

Við skulum næst líta á línurit sem sýnir samband hámarksmetahlutarins og landsmeðalhitans.

Lárétti ásinn markar hámarksmetahlutinn, en sá lóðrétti meðalhitann. Punktadreifin raðast vel og reglulega í kringum beina línu - því fleiri sem hámarkshitametin eru miðað við þau köldu, því hlýrra er árið. Fylgnistuðull er 0,92, nánast hægt að mæla landsmeðalhitann með því að reikna hlutfallið. En við skulum ekki venja okkur á að líta alveg hugsunarlaust á dreifirit sem þetta - athugum t.d. að hlutur hámarksmeta getur ekki orðið hærri en 1,0. Skyldi árið þegar landsmeðalhiti nær 6,16 stigum verða algjörlega lágmarksmetalaust? - eða árið þegar landsmeðalhitinn fellur niður í 2,34 stig - skyldu þá nákvæmlega engin hámarkshitamet verða sett? Árið 1979 fór landsmeðalhitinn niður í 1,75 stig, en hámarksmetahluturinn var þó 0,12. 

Ef rýnt er í myndina sést að hámarksmetahlutur ársins 2024 er nokkru hærri heldur en meðalhiti þess gefur til kynna. [Kannski árið hafi verið hlýrra en við reiknum?]

Í eldri pistlum um þetta efni höfum við stundum getið þeirra daga sem skila flestum metum (miðað við fjölda stöðva í rekstri) - en aðeins fyrir sjálfvirka kerfið. Í ljós kemur að bæði hitabylgjur og kuldaköst ná frekar til landsins alls að vetri heldur en sumri. Þetta kemur í sjálfu sér ekki á óvart, skýjahula og sólfar sér til þess.

Engar breytingar hafa orðið á toppsætum nú í nokkur ár. Sá dagur sem nú á mest metfall er 17. nóvember 2018. Þá féllu hámarksdægurmet á 88 prósent stöðva landsins. Þessi dagur vakti hvað mesta athygli á sínum tíma fyrir gríðarmikla úrkomu, t.d. varð met í Reykjavík fyrir tveggja sólarhringa úrkomusummu. Sá er munur á „hitabylgjum“ að sumarlagi að þær ná mun síður til landsins alls. Sá sumardagur sem nær hæstu hlutfalli er sá eftirminnilegi 30.júlí 2008, dægurmet féllu þá á 68 prósent veðurstöðva.

Á lágmarksmetahliðinni er það enn 30.apríl 2013 sem á hæstu methlutfallstöluna, 95 prósent. Um þann dag var ritað á hungurdiskum á sínum tíma. Óvenjukaldur dagur.