Af austanátt (upprifjun og framhald á pistli frá 2017)

Tíminn er fljótur að líða - allt í einu liðin sjö ár frá haustinu 2017. Þá birtust á hungurdiskum fáeinir pistlar sem kannski er rétt að uppfæra. Hér fylgir ein slík uppfærsla. 

Það er eitt af einkennum íslensks veðurlags að austanátt er ríkjandi í neðstu lögum veðrahvolfsins, en vestanátt ofar. Ritstjóri hungurdiska hefur ítrekað um þetta fjallað - og mætti e.t.v. gera enn meir af því.

Þó þessi áttaskipan sé algengust eru stakir dagar með austanátt í háloftum mjög algengir, jafnvel að austanátt ríki efra í marga daga í röð. Aftur á móti er sjaldgæfara að meðalvindátt heils mánaðar nái því að verða austlæg þegar komið er upp í um 5 km hæð - kemur þó fyrir.

Við skulum nú líta á riss sem dregur fram austanáttarmánuði (í háloftum) yfir landinu frá 1940 til og fram á okkar daga (2024).

 

Myndin er þannig gerð að sé meðalátt mánaðar vestlæg er sett eyða á myndina (græn slikja), en sé hún austlæg er lína dregin niður í gegnum hana. Lárétti ásinn sýnir ártöl, 1940 er lengst til vinstri - en 2024 lengst til hægri.

Flestir munu taka eftir því að bláu strikin eru nokkru þéttari síðustu fimmtán árin rúm en yfirleitt annars á tímabilinu.

Við vitum auðvitað ekki hvort þetta er eitthvað merki tengt almennum veðurfarsbreytingum eða bara tilviljun. Ritstjóranum finnst líklegast að um tilviljun sé að ræða - enda skrifaði hann pistil um það árið 2008 hversu óvenjulangdregin vestanáttin hefði þá verið (sjá langa grænleita bilið á árunum 2005 til 2007).

Nú er ekki öll austanátt eins - almennt er veðurlag þó oftast rólegra hérlendis sé austanátt efra heldur en þegar vestanáttin ólmast. Í austanáttarmánuðum eru rigningar oftast meiri austanlands en gengur og gerist. En lega háloftavinda skiptir höfuðmáli fyrir veðurlag hér á landi - og þeir eru stundum nokkuð þrálátir í sínum rásum. Gjarnan er illviðrasamt í miklum vestanáttarhrinum.

 

Þótt myndin virðist gefa til kynna aukna tíðni austanáttamánaða (í háloftunum) er sú tilfinning einungis sjónmat. Til að gera aðeins betur skulum við nú fara út í minniháttar kúnstir. Við gefum sérhverjum vestanáttarmánuði (hvort sem hann er slakur eða sterkur) einkunnina +1 og austanáttarmánuði einkunnina -1. Þá fáum við röð af +1 og -1 (og reyndar tvö núll líka) og úr henni búum við síðan til röð sem nær til 10 ára (120 mánaða) - reiknum síðan meðaltal hennar - og höldum síðan áfram um tímans rás.

Lárétti ásinn sýnir tímann. Fyrsta meðaltalið (lengst til vinstri) nær til áranna 1940 til 1949. Þá eru að meðaltali um 8 mánuðir af hverjum tíu vestanáttarmánuðir. Þetta meðaltal fer upp í 9 mánuði af tíu þegar líður á sjötta áratuginn og stendur þannig fram undir miðjan þann áttunda. Þá kemur þrep niður á við og fram undir 2010 eru enn 8 mánuðir af tíu vestanáttarættar - stundum heldur meira. Um 2010 verður hins vegar þrep - og annar áratugur aldarinnar er austanátt allt í einu búin að stela einum mánuði til viðbótar af hverjum tíu - og tveimur ef við miðum við það sem var um 1970. 

Er þetta tilviljun? 

Við lítum á eina mynd til viðbótar - aðeins flóknari.

Hér er tímaásinn enn sá sami. Lóðrétti ásinn mælir hins vegar styrk vestanáttarinnar. Ritstjórinn notar hér einingar sem kenndar eru við lærimeistara hans Ernest Hovmöller. Þeir sem endilega vilja gætu deilt með fjórum í tölurnar til að fá út metra á sekúndu (svona gróflega). Grái (daufi) ferillinn sýnir meðaltöl allra mánaða - sveiflast út og suður. Þegar þessi ferill fer niður fyrir núll á myndinni kemur blátt strik á fyrstu myndina (það er austanáttarmánuður). 

Rauði ferilinn sýnir 12-mánaðakeðju. Vestanáttin kemur í hrinum - það er engin sérstök sveiflutíðni - samt ber nokkuð á 2 til 3 ára sveiflum. Hrinurnar á fyrstu tveimur áratugunum eru mjög öflugar, en á móti kemur að austanáttarkaflarnir eru þá einnig nokkuð öflugir. Áberandi skortur er á vestanáttarhrinum frá því um 2009 og fram til 2020, þá kom sæmileg hryðja, en samt ekki eins öflug og mjög margar þær eldri.

Græni ferillinn sýnir 120-mánaðakeðju (10 ár). Hann er (auðvitað) í samræmi við ferilinn á næstu mynd á undan - heldur nokkurn veginn stöðu sinni fram undir 2010, en fer þá lítillega niður. 

Til gamans reiknum við leitni líka. Hún reynist vera um 4 einingar á öld (um 1 m/s). Það er allt í lagi að geta þess að þeir sem trúa tröllasögum dagsins um veikingu veltihringrásar hafsins gætu notað þessa mynd til að styðja málflutning sinn. Styrkur vestanáttarinnar er í samræmi við halla 500 hPa-flatarins. Kólni fyrir sunnan land en hlýni norðan við (eins og tröllafréttir herma) kæmi það einmitt fram á þennan hátt. Halli 500 hPa-flatarins við Ísland minnkar - og vestanáttin verður veikari. 

En við verðum líka að hafa í huga að aðrar skýringar gætu vel komið til greina líka. Sömuleiðis er einnig vert að hafa í huga að meginhluti leitninnar á sér stað á þessari öld - og skammt er liðið aldar. Ýmislegt bendir til þess að ámóta áratugasveiflur hafi átt sér stað áður í styrk vestanáttarinnar (og um þær hefur verið fjallað á hungurdiskum).