Dægursveifla tekur við sér í mars

Í skammdeginu er dægursveifla hita og vindhraða lítil, sveiflur þeirra ráðast nær eingöngu af stöðu lægða og hæða. Sólarhringslágmarkshiti er alloft lægstur um miðjan dag og hámarkshiti verður að oft nóttu. Þegar kemur fram í febrúar fer þetta að breytast og í mars er að jafnaði orðið áberandi hlýrra á daginn heldur en á nóttunni - þótt enn geti að sjálfsögðu brugðið út af einstaka daga þegar veðrakerfi takast á. Að meiri festa komist í vindhraðann er ekki eins áberandi - en það er samt þannig að meðalvindhraði er ívið meiri yfir daginn í mars heldur en að nóttu. 

Við lítum nú á dæmi um þetta. Viðfangsefnið hefur áður komið við sögu á hungurdiskum, en samt er ekki um algjöra endurtekningu að ræða.

Fyrsta myndin sýnir dægursveiflu hita (grár ferill) og vinds (rauður ferill) í mars í Reykjavík á árunum 1997 til 2024. Athugið að kvarðarnir eru (tölulega) ekki þeir sömu og sjálf talnagildin skipta litlu máli - það er sveifla þeirra yfir sólarhringinn sem við erum að kanna. 

Lárétti kvarðinn sýnir klukkustundir sólarhringsins. Af gráa ferlinum merkjum við að kaldast er að jafnaði kl.7 að morgni, skömmu fyrir sólarupprás, en eftir það fer hiti hækkandi og nær hámarki um kl.15. Meðaldægursveifla hitans er 2,5 stig. Það er auðvitað sólarylurinn sem sér um að knýja sveifluna. Sólin vermir yfirborð jarðar sem aftur vermir loftið ofan við - eftir kl.15 fer útgeislun aftur að hafa vinninginn. Við megum athuga að útgeislun jarðaryfirborðs er því meira eftir því sem það er hlýrra. Varmatapið er því meira þegar yfirborðið er hlýjast heldur en þegar það er kaldast - en sólarylurinn hefur sum sé betur þar til kl.15 - þá er sól farin að lækka á lofti. 

En vindhraðinn sveiflast líka (rauði ferillinn - hægri kvarði). Lögun hans er öðru vísi að því leyti að vindhraði er svipaður alla nóttina, allt frá því um kl.20/21 til 6/7, en minnkar ekki á þeim tíma sem hiti er þá að lækka. Hann vex hins vegar ákveðið frá morgni og rétt fram yfir hádegi (sól er hæst á lofti um kl.13:35). Talið er líklegast að það sé aukin blöndun lofts í neðstu lögum sem þessu veldur. Lóðrétt hreyfing verður meiri, loft sem er á mjög hægri hreyfingu í allra neðstu lögum (núningur er þar mjög mikill) lyftist vegna kviku (bólumyndunar) og kemst í snertingu við loft sem er á ívið meiri hreyfingu og blandast því. Úr þessu verður blanda þar sem skriðþungi að ofan hefur blandast nær jörðu - niður í þá 10 metra hæð sem vindhraðamælingar eru gerðar í. Núningurinn nær síðan aftur öllum tökum þegar sól lækkar á lofti. 

Á næstu mynd berum við saman dægursveiflu hita á alskýjuðum og léttskýjuðum dögum í Reykjavík. Grái ferillinn á við skýjuðu dagana. Þá er almennt talsvert hlýrra heldur en þegar bjart er (suðlægar áttir ríkjandi í skýjuðu, en norðlægar í björtu). Dægursveiflan er nokkru minni en að meðaltali þegar skýjað er (samanber fyrri mynd). Sólarylurinn skiptir minna máli, en hans gætir þó. Erfitt er að finna hvenær sólarhringsins lágmarkið er. Til að finna það með réttu þyrftum við að jafna út þá hneigð að alskýjaður dagur í mars byrjar kaldari heldur en honum lýkur - væntanlega vegna þess að aðstreymi er af hlýju lofti - og þrátt fyrir allt hlýnar dálítið frá upphafi til enda marsmánaðar. 

Í björtu veðri sést dægursveiflan miklu betur, hún er þá líka nærri tvöföld á við það sem hún er að meðaltali (sjá fyrri mynd). Kaldast er kl. 7/8 og hlýjast kl. 15/16. Það er líka aðeins kaldara í lok sólarhringsins heldur en í upphafi hans. Sólin nær ekki að halda í við kuldann. 

Hér má sjá dægursveiflu vindhraðans í alskýjuðu og björtu veðri. Það að hvassara er í skýjuðu veðri hefur væntanlega ekkert með dægursveifluna að gera - lægðakerfi eru í óða önn að bera hlýtt og skýjað loft úr suðri til landsins. Dægursveifla vindsins í björtu veðri er hins vegar heldur meiri en að meðaltali, en útlit sveiflunnar er svipað. 

Í fljótu bragði virðist þessi mynd ekki sýna neitt - en hún er samt mikilvæg. Hér höfum við reiknað meðalvigurvind hverrar klukkustundar, en vigurvindur á sér bæði stærð og stefnu. Hver vindmæling er þáttuð í austan- og norðanþætti og meðaltal hverrar klukkustundar í marsmánuði reiknað. Hér setjum við niðurstöðurnar í einskonar vindrós. Punktahneppið sem við sjáum sýnir að meðalvigurvindáttin í Reykjavík í mars er nokkuð föst í sömu stöðu allan sólarhringinn - rétt norðan við suðaustur - ekki fjarri útjöfnuðum landhalla á höfuðborgarsvæðinu. Að sumarlagi - tíma hafgolunnar - sveiflast vigurvindáttin umtalsvert. Þessi mynd sýnir okkur að þrátt fyrir sveiflu í vindstyrk hefur hafgolan ekki tekið við sér í marsmánuði. Það er bragðmunur á þessu tvennu, sá aukni skriðþungi lofts sem við upplifum sem hafgolu er ekki bara sóttur til loftstrauma rétt ofan við eins og í mars heldur verður til við flóknari hringrás. Við gætum kannski spurt athuganir hvenær hafgolan byrjar að vorlagi? Hún er komin á fullt skrið í maí. 

Við höfum ekki minnst á eitt mikilvægt atriði til viðbótar, en það er það sem ritstjóri hungurdiska kýs að kalla festu hita og vinds. Vindfesta er hlutfall á milli vigurvindhraða og vindhraða. Festan er því meiri sem vindurinn er stöðugri á áttinni. Festuhlutfallið í meðaltölum þeim sem hér er fjallað um er mjög lítil, ekki nema um 0,2. 

Á síðustu myndinni sjáum við að það sem sagt hefur verið hér að ofan á akki aðeins við um Reykjavík heldur einnig meðaltal allra veðurstöðva landsins. Blái ferillinn (vinstri kvarði) sýnir dægursveiflu hitans. Hún er nánast eins og í Reykjavík (þótt spönn og meðaltal sé annað). Sama á við um vindinn (rauður ferill, hægri kvarði). 

Full ástæða er til að ætla að þessar sveiflumyndir væru þær sömu ef við ættum gögn frá landnámsöld - meðaltölin e.t.v. ekki nákvæmlega þau sömu, en allt annað á sínum stað.