Vattarneshviður (og hugtökin snúði og snælda)

Ritstjóri hungurdiska þykist hafa séð fréttir af foktjóni í miklum vindhviðum við Vattarnes í illviðrinu á dögunum. (Illa gengur þó að finna fréttir um það á netinu - ábendingar vel þegnar). Á Vattarnesi var sett upp sjálfvirk veðurstöð árið 2000 og hefur athugað síðan. Fyrir löngu, á árunum 1931 til 1944 var þar skeytastöð, athugunarmenn þeir Þórarinn Grímsson Víkingur (1931-1941) og síðan Sigurbjörn Guðjónsson. Skeytasendingum var síðan haldið áfram á Djúpavogi, 1944 til 1961 og á Kambanesi 1961 til 1992, en þar var þá sett upp ein fyrsta af sjálfvirkum stöðvum Veðurstofunnar. Tókst þannig allan þennan tíma að halda uppi skeytasendingum frá stöðvum á sunnanverðum Austfjörðum þar sem sá á haf út. 

En veðrið á dögunum var mjög hart víða á Austfjörðum, eftir fréttum að dæma varð mest tjón í Stöðvarfirði, en einnig fauk á Vattarnesi. Þar hefur ritstjóri hungurdiska aldrei komið og á síðari árum er staðurinn kominn mjög úr alfaraleið. Ritstjórinn fékk senda ábendingu um frétt af tjóni í veðrinu á Vattarnesi - og kann sendanda bestu þakkir fyrir.

 

Kortaklippunni hér að ofan er nappað úr atlaskortasafni Landmælinga Ísland og sýnir Vattarnes og nágrenni. Við þykjumst strax sá að um hviðuvænan stað er að ræða, fjallshryggur með bröttum tindum og hafið þar fyrir utan. Hviðurnar gætu svosem verið af fleiri en einni gerð.  

Línuritið tekur saman vind á veðurstöðinni frá því kl.1 aðfaranótt miðvikudagsins 5. febrúar  (2025) til kl.16 laugardaginn 8. Bláu súlurnar sýna mesta 10-mínútna meðalvind hverrar klukkustundar. Það vekur athygli að hann er ekki sérlega hár, fór mest í 21,5 m/s að kvöldi þess 5. Rauði ferillinn les aftur á móti vindhviðurnar. Þær eru ógurlegar, allmargar fara upp fyrir 50 m/s og sú stríðasta sem mældist fór upp í 54,8 m/s. Menn reikna gjarnan svokallað hviðuhlutfall. Hægt er að skilgreina það á fleiri en einn veg, en hér reiknum við hlutfallið á milli hámarksvinds klukkustundar (10-mínútur) og mestu hviðu sömu klukkustundar (hægri kvarði á línuritinu, grænir punktar). Oft er hviðuhlutfallið hærra en 3, vindhraði í mestu hviðu er meir en þrisvar sinnum meiri heldur en meðalvindurinn. Hér er mikið í lagt. Algengasta hviðuhlutfall er 1,2 til 1,4, en tölur um 2 og þar rétt fyrir ofan má einnig teljast algengt, en tíðni á hærri tölum er töluvert minni. 

Fleiri en ein ástæða getur verið fyrir hviðum af þessu tagi. Oftast er talað um að vindi úr efri loftlögum (þar sem vindur er mun meiri en nær jörðu) „slái niður“ vegna kviku vegna bylgjumyndunar eða bylgjubrots við fjöll. Í sjálfu sér ekki ólíklegt hér. 

Fyrir mjög mörgum árum fór ritstjóri hungurdiska að fylgjast með vindhviðum við Borgarnes. Það var auðvelt, fjörðurinn blasti við út um glugga á heimili foreldra hans og hviðurnar sáust sem særok, og var særokið oft í til þess að gera kröppum hvirflum sem bárust með vindinum, en í hvirflunum sjálfum var vindhraði mun meiri heldur en utan við. Hvirflar þessir héldu loft lögun og afli kílómetrum sama og ef þeir komu inn á Nesið fuku lausir hlutir gjarnan til. 

Eftir að hafa fylgst með þessu árum saman fór ritstjórinn að taka eftir því að langflestir sveipirnir (ekki alveg allir þó) höfðu vinstrihandarsnúning - öfugt við snúning jarðar og þann sem er í kringum lægðir. Þessi hegðan var svo áberandi að leita varð skýringa. Ekki gott að segja hvort sú skýring sem hér er gripið til er sú rétta, en það má reyna að nota hana. [Það sem hér fer á eftir flokkast sem fimbulfamb - er við fárra hæfi].

Núningur á milli vindstrengsins við Austfirði annars vegar og fjallshlíðar/strandar hins vegar býr til (hægri) iðu yfir ströndinni. Í grófum dráttum er hægt að segja að „margfeldi“ vindhraða og iðu varðveitist. Þetta margfeldi heitir á erlendum málum „helicity“. Ritstjórinn vill, með góðu eða illu, hafa íslensk nöfn á hugtökum. Eftir töluverð vandræði datt honum í hug að kalla þetta snúða upp á íslensku. Nafnið ber þá í sér einhverja tilvísun til snúnings.

Það er snúðinn sem varðveitist. Þegar vindstrengurinn sterki er kominn fyrir Hafnarnesið missir hann aðhald landmegin, úr honum dregur, en við það losnar um iðuna, hún fær að leika lausum hala sem skrúfvindar og rokur, nánast logn á milli, en fárviðri í byljunum. Þessa kenningu (ef kenningu skyldi kalla) mætti kanna með því að telja hlutfall hægri og vinstrisnúnings á hvirflunum yst í Reyðarfirði - í sunnanátt. Sé hlutfall hægrisnúnings mun hærra heldur en vinstrisnúnings (öfugt við það sem er á Borgarfirði) vaxa mjög líkur á að eitthvað sé til í þessari kenningu. Sé hlutfallið jafnt eru önnur ferli líklegri sem skýring - sé vinstrisnúningur algengari gætu aðrir landslagsþættir komið við sögu. 

Fyrst að búið er að nefna snúðann er freistandi að fullgera brandarann með því að nefna einnig hugtakið snældu - því tengist annað ótrúlegt (en næsta raunverulegt) varðveislulögmál. Hér er snælda þýðing á erlenda hugtakinu „enstrophy“. Iða er vigureigind eins og áður sagði. Jörðin snýst í hægrisnúningi, jarðiðan er skilgreind sem jákvæð, vinstrihandarsnúningur neikvæður. Snælda er skilgreind sem iða í öðru veldi (deilt með tveimur) - og mælir því magn iðunnar - hvort sem hún er neikvæð eða jákvæð. Snælda er því mælikvarði á „beygjumagn“ (sem er miklu ljótara orð). Komi kröpp beygja á loft - verður að rétta úr einhvers staðar nærri - segir lögmálið. En til huggunar má segja að snældulögmála er aðeins getið í örfáum veðurfræðitextum - ritstjóri hungurdiska vill bara eiga þýðinguna á lager - aldrei að vita hvenær hún kemur að gagni (eins og Hans klaufi sagði gjarnan).