Hvernig miðar haustinu? (2024)

Haustið 2014 birtist hér á hungurdiskum syrpa pistla þar sem velt var vöngum yfir haustkomunni. Hvenær hún væri, hvort hægt væri að mæla framgang haustsins á einfaldan hátt og hvort breytingar hefðu orðið í gegnum tíðina. Niðurstaðan var í megindráttum sú að hausti hefði lítillega seinkað í hlýindum síðustu áratuga miðað við fyrri tíð.

Haustið 2017 birtist síðan pistill undir sama nafni og notað er á þennan. Spurningin þá var hins vegar borin upp 11. október - en við notum nú þann 21. til viðmiðunar. 

Einn þeirra möguleika sem ritstjórinn nefndi var að nota meðalhita í byggðum landsins til að skilgreina haustdaga - og telja þá síðan.

Í tilraunaskyni stakk ritstjórinn upp á 7,5 stigum sem viðmiði. Dagur telst haustdagur sé meðalhiti sólarhringsins í byggðum landsins neðan þess. Það gefur auga leið að slíkir dagar koma á stangli allt sumarið - án þess að komið sé haust, en þegar á líður þéttast þeir smám saman. En svo munar auðvitað töluverðu hvort meðalhitinn er t.d. 7,4 stig eða 3,0 stig. Fimm dagar með meðalhita 7,4 stig eru varla jafngildir fimm dögum með meðalhita 3,0 stig. Þeir síðarnefndu eru mun haustlegri.

Hentugast þótti því að skilgreina einskonar „haustsummu“. Reiknað var hversu langt hiti hvers dags væri neðan 7,5 stiga og síðan lagt saman. Eftir nokkrar vangaveltur (sem lesa má um í fornum hungurdiskapistli) þótti hentugt að segja haust komið (eða skollið á) þegar haustsumman næði 30 stigum. Til að ná þeirri tölu þarf aðeins fjóra daga með hita við frostmark, en 12 daga með meðalhita 5,0 stig.

Að meðaltali fer haustsumman í 30 stig 18. september - og 100 stig 12. október. Á þessu hefur reynst nokkur tímabilamunur - og mikil áraskipti.

Hér eru „haustdagar“ hvers árs á landinu taldir frá 1949 þar til í haust 2024. Fleiri eiga auðvitað eftir að bætast við, en eins og áður sagði er hér miðað við stöðuna 21. október. Almannarómur telur haustið í ár nokkuð snemma á ferð - og staðfestir þessi mynd það álit. Nú þegar eru haustdagarnir (skilgreindir á áðurnefndan hátt) orðnir 47. Það er meira heldur en hefur verið síðan 2012, en þá var staðan svipuð og nú. Margir muna e.t.v. eftirminnilegt septemberhret það ár - og reyndar var líka eftirminnilegt hret árið eftir, 2013, og voru haustdagar þá orðnir nærri því eins margir 21. október og nú. Að öðru leyti eru haustdagar í ár heldur margir miðað við síðustu áratugi (og minni allrar yngri kynslóðarinnar).

Við skulum taka sérstaklega eftir rauðu línunni á myndinni. Hún sýnir 10-ára keðjumeðaltöl. Það stendur nú í 31 degi (og haustdagar nú því 16 dögum fleiri en að meðaltali síðustu tíu ár). Lítum við aftur til fyrri áratuga - þegar ritstjórinn var ungur maður að byrja sinn veðurfræðingsferil. Haustið 1979 stóð tíu ára meðaltalið í 48 dögum - og komst yfir 50 næstu ár á eftir. Staðan nú er því í meðallagi þess tíma - hið venjulega þá. Mun sumum finnast muna um þessa fækkun. Við vitum auðvitað ekki hvernig framtíðin verður hvað þetta varðar.

En við lítum líka á haustsummuna áðurnefndu - einskonar safntölu um það hversu kaldir þessir haustdagar hafa verið. Fyrst lítum við á dreifirit - til að sannfæra okkur um að við getum notað upplýsingar frá Stykkishólmi allt aftur til 1846 til að sjá langtímaþróun.

Lárétti ásinn sýnir haustsummu í Stykkishólmi (fram til 21.október 1949-2024), en sá lóðrétti haustsummu landsins. Þetta eru nánast sömu upplýsingarnar. Hallatalan er þó þannig að Hólmurinn vanmetur haustsummu landsins dálítið, sérstaklega þegar hún er há - en langtímabreytingar ættu þó að sýnast þær sömu. 

Súlurnar sýna haustsummu í Stykkishólmi (21.október hvert ár), rauði ferillinn er 10-árakeðja en sá græni er 10-ára landskeðja. Á kalda tímabilinu liggur hún heldur hærra en Stykkishólmslínan. Líklegt er að það eigi einnig við um fyrri köld tímabil. Haustið í ár sýnir sig vel, haustsumman í Hólminum er sú langhæsta síðan 2005 og þar á undan þarf að leita yfir á 9. áratuginn til að finna hærri tölu. Haustið 1981 sker sig úr - enda alveg sérlega kalt. Svo kalt að grunur lék á að frostavetur myndi fylgja á eftir - sem hann gerði ekki. 

Lægst á myndinni liggur (eins og á fyrri mynd) hið ofurhlýja haust 2016 og sömuleiðis ámóta óvenjulegt haust 1959, en það muna víst aðeins fáeinir eldri borgarar. Það vekur athygli að haustsumma hefur farið heldur lækkandi gegnum tíðina, í samræmi við hækkandi hita. Við skulum þó taka vel eftir því að breytileiki er mjög mikill frá ári til árs - og að klasamyndun (mörg köld eða hlý haust í röðum) er ekki veruleg. Á 19.öld kom slatti af haustum sem hefðu sómt sér ágætlega meðal hlýrra hausta þessarar aldar - þótt hin köldu séu fleiri. Munur á hita á 19. og 20. öld er einna minnstur í október hér á landi - og haustið hefur ekki alveg fylgt takti í áratugasveiflum hinna árstíðanna þriggja. 

Niðurstaðan er því sú að haustinu miði vel í ár - kannski of vel - en það segir ekkert um veturinn. Hann er frjáls eins og venjulega.