Kjarr á gömlu korti

Við rýnum nú í kort sem kennt er við Björn Gunnlaugsson og Hið íslenska bókmenntafélag. Um Björn má meðal annars lesa á Vísindavef HÍ og er þar vísað í ítarlegri heimildir. Kortið kom í (að minnsta kosti) tveimur útgáfum - sú fyrri, 1844, í mælikvarðanum 1:480 þúsund, samanstóð af fjórum blöðum. Myndin hér að neðan er kippt úr blaði sem ber titilinn „Suðvestr-fjórðungr“. 

Á kortinu eru aðskiljanleg merki - við horfum einkum á eitt þeirra, „skógr eða hrís“. Sýnist í fljótu bragði vera svartar skemmdir á kortinu - en kannski er í frumprenti eitthvað grænt innan um sortann. 

Það er forvitnilegt (finnst ritstjóranum) að athuga hvar Björn hefur séð (eða frétt af) skógi eða hrísi. Svo virðist sem sitthvað hafi farið fram hjá honum (eins og eðlilegt má teljast) - en merkið er einnig sett á fáeina staði þar sem lítt sér til kjarrs nú. Hrís getur hins vegar leynst nema beinlínis sé farið fótgangandi um svæðið í könnunarskyni. 

Við lítum eingöngu á Borgarfjörð, en látum áhugasama lesendur um aðra landshluta. Kortið skýrist nokkuð sé það stækkað. 

Kjarr er víða í Borgarfirði - og var víða á fjórða áratug 19. aldar. Víða sér til svörtu kjarrflekkjanna á kortinu. Kunnugir taka eftir því að fjarlægðir milli staða eru sums staðar nokkuð brenglaðar - enga gps-punkta að hafa. 

Ritstjórinn hefur horft á öll (eða langflest) kjarrmerkin og getur staðfest að þau eru alveg raunveruleg - hefðu þó mátt vera lítillega fleiri - við sleppum upptalningu.

Þrír blettir (og ein eyða) vekja þó athygli ritstjórans og benda tölumerktar örvar á þá. Sá sem merktur er með tölustafnum 1 er í Hvítársíðu. Þar hélt hann að væri alveg kjarrlaust inn að Bjarnastöðum. Kannski finnst þar þó enn hrís í móum eða kjarr í giljum sé vel leitað - eða hefur orðið eyðing síðan 1830? Hvenær þá? 

Önnur örin (tölustafur 2) bendir á kjarrlausa norðurhlíð Skorradals - að minnsta kosti frá Hvammi og inn fyrir Fitjar - þetta er hugsanlega alveg rétt - þótt manni þyki það ótrúlegt í þeim þétta skógi sem þarna er í dag. Aftur á móti er Skorradalurinn að öðru leyti allur útataður í kjarrmerkjum á kortinu - og langt inn í dalbotn. Jú, mjög víða er kjarr í dalnum í dag - en hefur líka víða látið á sjá - tökum við kortið bókstaflega. 

Við tölustafinn 3 er bent á kjarrmerki ofan við Ferstiklu á Hvalfjarðarströnd - kjarr er og hefur verið þar vestan við - en náði það austar snemma á 19. öld eða er ónákvæmni kortsins um að kenna? 

Fjórða örin bendir á Skógarkotsland undir Tungukolli sunnan Borgarfjarðar. Eftir nokkurra áratuga friðun og einhverja plöntun er þar nú að koma upp kjarr á blettum, en annars var allt kjarr austan Seleyrargilja uppnagað. Enn hefur verið kjarr þarna á tíma Björns - og nafnið Skógarkot bendir líka til kjarrgróðurs. Á kortinu sýnist Hafnarskógur utar með fjallinu líka vera efnismeiri en við hin síðari tíma vitni viljum kannast við - en kortið er ekki nákvæmt.

Í fyrra bindi minningabókar Þorvaldar Thoroddsen segir orðrétt í frásögn af ferðalagi í Borgarfjörð í júlí 1871 (s.110 til 111): „Þá var enn nokkuð eftir af Hafnarskógi, hann var ekki hár, en nokkuð víðáttumikill, einstöku hríslur voru samt allstórar, og víða voru stórar skellur af uppblásnum holtum.“ Orðalagið „enn nokkuð eftir“ bendir til þess að Þorvaldur hafi síðar séð að skóginum hafði hrakað. 

Allvíða vantar kjarr á kortið á Mýrum í Borgar-, Álftanes- og Hraunhreppum - á staði þar sem örugglega var kjarr á öndverðri 19. öld. Til dæmis er ekkert kjarrmerki í námunda við Staðarhraun. Svo er hið dularfulla bæjarnafn Rauðabjarnarstaðir upp með Gufuá. Bærinn er nefndur í Landnámu - en veit einhver hvar hann var? Kannski er það Staður? 

Við tökum eftir Okjökli - sem sagður er býsna stór - og jökull er settur á Skjaldbreið sömuleiðis (sem kvu aldrei hafa verið - nema hugsanlega í gígnum). 

En landeyðing var ekki jafnlangt gengin á fyrri hluta 19. aldar og síðar varð. Vitnum aftur í Þorvald (sama bók blaðsíða 55), og vitnað í ferð sem hann fór 9 ára gamall (1864): Eg man að við áðum á Svínadal í Kjós, áður en við lögðum á Svínaskarð, þar var þá fagurt kjarr og hið mesta blómskraut af blágresi, fjallafíflum, lokasjóðsbræðrum o.fl., svo mjer þótti þar yndislegt að vera. Síðar hef eg mjög oft komið á sömu stöðvar og sjeð meiri og meiri afturför á gróðrinum, unz hann var að mestu uppurinn; líklega er þetta aukinni fjárbeit að kenna.“ - Svo mörg voru þau orð.