Hvernig miðar haustinu? (2024)

Haustið 2014 birtist hér á hungurdiskum syrpa pistla þar sem velt var vöngum yfir haustkomunni. Hvenær hún væri, hvort hægt væri að mæla framgang haustsins á einfaldan hátt og hvort breytingar hefðu orðið í gegnum tíðina. Niðurstaðan var í megindráttum sú að hausti hefði lítillega seinkað í hlýindum síðustu áratuga miðað við fyrri tíð.

Haustið 2017 birtist síðan pistill undir sama nafni og notað er á þennan. Spurningin þá var hins vegar borin upp 11. október - en við notum nú þann 21. til viðmiðunar. 

Einn þeirra möguleika sem ritstjórinn nefndi var að nota meðalhita í byggðum landsins til að skilgreina haustdaga - og telja þá síðan.

Í tilraunaskyni stakk ritstjórinn upp á 7,5 stigum sem viðmiði. Dagur telst haustdagur sé meðalhiti sólarhringsins í byggðum landsins neðan þess. Það gefur auga leið að slíkir dagar koma á stangli allt sumarið - án þess að komið sé haust, en þegar á líður þéttast þeir smám saman. En svo munar auðvitað töluverðu hvort meðalhitinn er t.d. 7,4 stig eða 3,0 stig. Fimm dagar með meðalhita 7,4 stig eru varla jafngildir fimm dögum með meðalhita 3,0 stig. Þeir síðarnefndu eru mun haustlegri.

Hentugast þótti því að skilgreina einskonar „haustsummu“. Reiknað var hversu langt hiti hvers dags væri neðan 7,5 stiga og síðan lagt saman. Eftir nokkrar vangaveltur (sem lesa má um í fornum hungurdiskapistli) þótti hentugt að segja haust komið (eða skollið á) þegar haustsumman næði 30 stigum. Til að ná þeirri tölu þarf aðeins fjóra daga með hita við frostmark, en 12 daga með meðalhita 5,0 stig.

Að meðaltali fer haustsumman í 30 stig 18. september - og 100 stig 12. október. Á þessu hefur reynst nokkur tímabilamunur - og mikil áraskipti.

Hér eru „haustdagar“ hvers árs á landinu taldir frá 1949 þar til í haust 2024. Fleiri eiga auðvitað eftir að bætast við, en eins og áður sagði er hér miðað við stöðuna 21. október. Almannarómur telur haustið í ár nokkuð snemma á ferð - og staðfestir þessi mynd það álit. Nú þegar eru haustdagarnir (skilgreindir á áðurnefndan hátt) orðnir 47. Það er meira heldur en hefur verið síðan 2012, en þá var staðan svipuð og nú. Margir muna e.t.v. eftirminnilegt septemberhret það ár - og reyndar var líka eftirminnilegt hret árið eftir, 2013, og voru haustdagar þá orðnir nærri því eins margir 21. október og nú. Að öðru leyti eru haustdagar í ár heldur margir miðað við síðustu áratugi (og minni allrar yngri kynslóðarinnar).

Við skulum taka sérstaklega eftir rauðu línunni á myndinni. Hún sýnir 10-ára keðjumeðaltöl. Það stendur nú í 31 degi (og haustdagar nú því 16 dögum fleiri en að meðaltali síðustu tíu ár). Lítum við aftur til fyrri áratuga - þegar ritstjórinn var ungur maður að byrja sinn veðurfræðingsferil. Haustið 1979 stóð tíu ára meðaltalið í 48 dögum - og komst yfir 50 næstu ár á eftir. Staðan nú er því í meðallagi þess tíma - hið venjulega þá. Mun sumum finnast muna um þessa fækkun. Við vitum auðvitað ekki hvernig framtíðin verður hvað þetta varðar.

En við lítum líka á haustsummuna áðurnefndu - einskonar safntölu um það hversu kaldir þessir haustdagar hafa verið. Fyrst lítum við á dreifirit - til að sannfæra okkur um að við getum notað upplýsingar frá Stykkishólmi allt aftur til 1846 til að sjá langtímaþróun.

Lárétti ásinn sýnir haustsummu í Stykkishólmi (fram til 21.október 1949-2024), en sá lóðrétti haustsummu landsins. Þetta eru nánast sömu upplýsingarnar. Hallatalan er þó þannig að Hólmurinn vanmetur haustsummu landsins dálítið, sérstaklega þegar hún er há - en langtímabreytingar ættu þó að sýnast þær sömu. 

Súlurnar sýna haustsummu í Stykkishólmi (21.október hvert ár), rauði ferillinn er 10-árakeðja en sá græni er 10-ára landskeðja. Á kalda tímabilinu liggur hún heldur hærra en Stykkishólmslínan. Líklegt er að það eigi einnig við um fyrri köld tímabil. Haustið í ár sýnir sig vel, haustsumman í Hólminum er sú langhæsta síðan 2005 og þar á undan þarf að leita yfir á 9. áratuginn til að finna hærri tölu. Haustið 1981 sker sig úr - enda alveg sérlega kalt. Svo kalt að grunur lék á að frostavetur myndi fylgja á eftir - sem hann gerði ekki. 

Lægst á myndinni liggur (eins og á fyrri mynd) hið ofurhlýja haust 2016 og sömuleiðis ámóta óvenjulegt haust 1959, en það muna víst aðeins fáeinir eldri borgarar. Það vekur athygli að haustsumma hefur farið heldur lækkandi gegnum tíðina, í samræmi við hækkandi hita. Við skulum þó taka vel eftir því að breytileiki er mjög mikill frá ári til árs - og að klasamyndun (mörg köld eða hlý haust í röðum) er ekki veruleg. Á 19.öld kom slatti af haustum sem hefðu sómt sér ágætlega meðal hlýrra hausta þessarar aldar - þótt hin köldu séu fleiri. Munur á hita á 19. og 20. öld er einna minnstur í október hér á landi - og haustið hefur ekki alveg fylgt takti í áratugasveiflum hinna árstíðanna þriggja. 

Niðurstaðan er því sú að haustinu miði vel í ár - kannski of vel - en það segir ekkert um veturinn. Hann er frjáls eins og venjulega. 

 

Fyrstu 20 dagar októbermánaðar 2024

Fyrstu 20 dagar októbermánaðar hafa verið heldur kaldir hér á landi. Meðalhiti í Reykjavík er 3,6 stig, -2,0 neðan meðallags sömu daga 1991 til 2020 og -2,9 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Dagarnir eru þar með þeir köldustu í Reykjavík það sem af er öldinni. Hlýjastir voru þeir árið 2016 þegar meðalhiti var 9,1 stig. Á langa listanum raðast hitinn í 125. hlýjasta sæti (af 151). Dagarnir voru hlýjastir 1959, meðalhiti þá 9,5 stig, en kaldast var 1981, meðalhiti -0,3 stig.

Á Akureyri er meðalhiti dagana 20 +0,8 stig, -3,5 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 og -4,1 stig neðan meðallags síðustu tíu ára. Síðustu 88 árin hefur fjórum sinnum verið kaldara á Akureyri, kaldast 1981, meðalhiti þá var -2,0 stig.

Á landinu eru dagarnir 20 víðast þeir köldustu á þessari öld nema á Vestfjörðum þar sem þeir eru næstkaldastir. Vik, miðað við síðustu tíu ár, eru neikvæð á öllum stöðvum, minnst á Setri -1,5 stig og í Jökulheimum, -1,6 stig (staðsetningin kemur á óvart). Mest er vikið í Ásbyrgi og í Torfum, -4,3 stig.

Úrkoma hefur mælst 30,1 mm í Reykjavík og er það um helmingur meðalúrkomu sömu daga. Þetta er í þurrara lagi, en þó langt frá meti. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 26,9 mm, um 60 prósent meðalúrkomu og á Dalatanga hafa mælst 90,7 mm, tæp 70 prósent meðalúrkomu.

Sólskinsstundir hafa mælst 94,5 í Reykjavík, rúmlega 30 fleiri en í meðalári. Síðustu 110 ár hafa sólskinsstundir aðeins fjórum sinnum mælst fleiri þessa sömu daga. Á Akureyri hafa sólskinsstundirnar mælst 41,4 og er það í rétt rúmu meðallagi.

Tíustigafrost - (fyrst að hausti)

Hér er rifjaður upp og uppfærður annar pistill frá því í október 2017. Hann fjallar um dagsetningu fyrsta tíustigafrosts haustsins í byggðum landsins.

Í haust (2024) fór frost fyrst í -10 stig í byggð þann 11. október. Að meðaltali, 1991 til 2020 er þessi dagsetning 16. október. Við erum því fimm dögum á undan meðallagi í ár. Ef við miðum við síðustu tíu ár er dagsetningin hins vegar 8 dögum á undan meðallagi. Það hefur verið kalt í október. Veruleg óvissa er þó í útreikningum slíkra meðaltala

 

Súlurnar á myndinni eiga að sýna dagsetningu fyrsta tíustigafrosts í byggðum landsins frá 1949 að telja. Lárétti ásinn sýnir árin, en sá lóðrétti dag ársins - þar eru einnig sýnd mánaðamót, 1. október og fyrsti nóvember (láréttar strikalínur) Því neðar sem súlurnar liggja, því fyrr hausts hefur tíustigamarkinu verið náð. Það hefur stöku sinnum gerst að tíu stiga frost hefur ekki mælst fyrr en í nóvember. 

Rauð lína er 10-ára dagsetningarkeðja. Hér þurfum við að hafa í huga að stöðvaþýðið hefur verið mjög breytilegt í gegnum tíðina. Síðustu tuttugu árin notum við gögn sjálfvirkra stöðva til að finna dagsetninguna (mönnuðum stöðvum fækkar og fækkar). Svo verðum við að vita að í gagnalistann vantar dagleg gögn frá fjölda stöðva fyrir 1961 - og sá hluti línuritsins er því ekki alveg sambærilegur við afganginn, nokkuð af stöðvum inn til landsins vantar. Við snúum því blinda bletti augans að þeim hluta myndarinnar.

Það gerist endrum og sinnum að frost nær -10 stigum í byggð í september. Síðustu 90 árin hefur það gerst 12 sinnum, síðast árið 2003 - sem var reyndar hlýrra en flest önnur. Haustið hefur 10 sinnum lifað út október án tíustigafrosts - síðast 2016.

Með góðum vilja gætum við túlkað myndina að ofan á þann veg að fyrsta tíustigafrostinu hafi heldur seinkað en ritstjórinn vill samt alls ekki gera mikið úr raunveru slíkra umskipta.

Fyrsta tíustigafrostið á myndinni var þann 23.september 1971. Þá mældust -10,0 stig á Grímsstöðum á Fjöllum. Við trúum því. Litlu munaði að Mýri í Bárðardal næði sama árangri, með -9,6 stig, og á Hveravöllum mældist frostið -12,1 stig. En hér erum við bara að hugsa um byggðir landsins. Frost hefur mælst meira en -10 stig í ágúst á Dyngjujökli.

Þann 18.september 1892 mældust að sögn -10,5 stig á Raufarhöfn. Ekki er vert að trúa því. Mælingarnar voru út af fyrir sig rétt gerðar - og lágmarksmælirinn sjálfum sér samkvæmur - en var hins vegar svo vitlaus miðað við aðra mæla að við getum engan veginn staðfest mælinguna - þrátt fyrir tilraun dönsku veðurstofunnar til leiðréttingar. Mesta frost á athugunartíma var -2,3 stig. Varasamt er einnig að trúa -11,2 stigum í Grímsey þann 21. september 1911. Talan stendur að vísu í skýrslunni - og líka er kalt á athugunartíma, en þetta er samt mjög ótrúlegt (þótt þetta hafi verið kaldir dagar).

Það hafa sum sé ekki orðið nein stórtíðindi frá því að tekið var á þessu máli haustið 2017.  

Af austanátt (upprifjun og framhald á pistli frá 2017)

Tíminn er fljótur að líða - allt í einu liðin sjö ár frá haustinu 2017. Þá birtust á hungurdiskum fáeinir pistlar sem kannski er rétt að uppfæra. Hér fylgir ein slík uppfærsla. 

Það er eitt af einkennum íslensks veðurlags að austanátt er ríkjandi í neðstu lögum veðrahvolfsins, en vestanátt ofar. Ritstjóri hungurdiska hefur ítrekað um þetta fjallað - og mætti e.t.v. gera enn meir af því.

Þó þessi áttaskipan sé algengust eru stakir dagar með austanátt í háloftum mjög algengir, jafnvel að austanátt ríki efra í marga daga í röð. Aftur á móti er sjaldgæfara að meðalvindátt heils mánaðar nái því að verða austlæg þegar komið er upp í um 5 km hæð - kemur þó fyrir.

Við skulum nú líta á riss sem dregur fram austanáttarmánuði (í háloftum) yfir landinu frá 1940 til og fram á okkar daga (2024).

 

Myndin er þannig gerð að sé meðalátt mánaðar vestlæg er sett eyða á myndina (græn slikja), en sé hún austlæg er lína dregin niður í gegnum hana. Lárétti ásinn sýnir ártöl, 1940 er lengst til vinstri - en 2024 lengst til hægri.

Flestir munu taka eftir því að bláu strikin eru nokkru þéttari síðustu fimmtán árin rúm en yfirleitt annars á tímabilinu.

Við vitum auðvitað ekki hvort þetta er eitthvað merki tengt almennum veðurfarsbreytingum eða bara tilviljun. Ritstjóranum finnst líklegast að um tilviljun sé að ræða - enda skrifaði hann pistil um það árið 2008 hversu óvenjulangdregin vestanáttin hefði þá verið (sjá langa grænleita bilið á árunum 2005 til 2007).

Nú er ekki öll austanátt eins - almennt er veðurlag þó oftast rólegra hérlendis sé austanátt efra heldur en þegar vestanáttin ólmast. Í austanáttarmánuðum eru rigningar oftast meiri austanlands en gengur og gerist. En lega háloftavinda skiptir höfuðmáli fyrir veðurlag hér á landi - og þeir eru stundum nokkuð þrálátir í sínum rásum. Gjarnan er illviðrasamt í miklum vestanáttarhrinum.

 

Þótt myndin virðist gefa til kynna aukna tíðni austanáttamánaða (í háloftunum) er sú tilfinning einungis sjónmat. Til að gera aðeins betur skulum við nú fara út í minniháttar kúnstir. Við gefum sérhverjum vestanáttarmánuði (hvort sem hann er slakur eða sterkur) einkunnina +1 og austanáttarmánuði einkunnina -1. Þá fáum við röð af +1 og -1 (og reyndar tvö núll líka) og úr henni búum við síðan til röð sem nær til 10 ára (120 mánaða) - reiknum síðan meðaltal hennar - og höldum síðan áfram um tímans rás.

Lárétti ásinn sýnir tímann. Fyrsta meðaltalið (lengst til vinstri) nær til áranna 1940 til 1949. Þá eru að meðaltali um 8 mánuðir af hverjum tíu vestanáttarmánuðir. Þetta meðaltal fer upp í 9 mánuði af tíu þegar líður á sjötta áratuginn og stendur þannig fram undir miðjan þann áttunda. Þá kemur þrep niður á við og fram undir 2010 eru enn 8 mánuðir af tíu vestanáttarættar - stundum heldur meira. Um 2010 verður hins vegar þrep - og annar áratugur aldarinnar er austanátt allt í einu búin að stela einum mánuði til viðbótar af hverjum tíu - og tveimur ef við miðum við það sem var um 1970. 

Er þetta tilviljun? 

Við lítum á eina mynd til viðbótar - aðeins flóknari.

Hér er tímaásinn enn sá sami. Lóðrétti ásinn mælir hins vegar styrk vestanáttarinnar. Ritstjórinn notar hér einingar sem kenndar eru við lærimeistara hans Ernest Hovmöller. Þeir sem endilega vilja gætu deilt með fjórum í tölurnar til að fá út metra á sekúndu (svona gróflega). Grái (daufi) ferillinn sýnir meðaltöl allra mánaða - sveiflast út og suður. Þegar þessi ferill fer niður fyrir núll á myndinni kemur blátt strik á fyrstu myndina (það er austanáttarmánuður). 

Rauði ferilinn sýnir 12-mánaðakeðju. Vestanáttin kemur í hrinum - það er engin sérstök sveiflutíðni - samt ber nokkuð á 2 til 3 ára sveiflum. Hrinurnar á fyrstu tveimur áratugunum eru mjög öflugar, en á móti kemur að austanáttarkaflarnir eru þá einnig nokkuð öflugir. Áberandi skortur er á vestanáttarhrinum frá því um 2009 og fram til 2020, þá kom sæmileg hryðja, en samt ekki eins öflug og mjög margar þær eldri.

Græni ferillinn sýnir 120-mánaðakeðju (10 ár). Hann er (auðvitað) í samræmi við ferilinn á næstu mynd á undan - heldur nokkurn veginn stöðu sinni fram undir 2010, en fer þá lítillega niður. 

Til gamans reiknum við leitni líka. Hún reynist vera um 4 einingar á öld (um 1 m/s). Það er allt í lagi að geta þess að þeir sem trúa tröllasögum dagsins um veikingu veltihringrásar hafsins gætu notað þessa mynd til að styðja málflutning sinn. Styrkur vestanáttarinnar er í samræmi við halla 500 hPa-flatarins. Kólni fyrir sunnan land en hlýni norðan við (eins og tröllafréttir herma) kæmi það einmitt fram á þennan hátt. Halli 500 hPa-flatarins við Ísland minnkar - og vestanáttin verður veikari. 

En við verðum líka að hafa í huga að aðrar skýringar gætu vel komið til greina líka. Sömuleiðis er einnig vert að hafa í huga að meginhluti leitninnar á sér stað á þessari öld - og skammt er liðið aldar. Ýmislegt bendir til þess að ámóta áratugasveiflur hafi átt sér stað áður í styrk vestanáttarinnar (og um þær hefur verið fjallað á hungurdiskum). 

Kosningaveðrið 1979 - stutt upprifjun

Árið 1979 var, eins og nú, kosið til Alþingis um mánaðamótin nóvember/desember. Menn höfðu af þessu nokkrar áhyggjur sem komu fram í skrifum og í útvarpi. Samkomulag var þó um að líkur á því að illviðri spillti kosningunum að mun væru litlar. Ritstjóri hungurdiska vann við veðurspár um þetta leyti, bæði á spádeild Veðurstofunnar og kom fram í sjónvarpi.

Eftir að kosningadagar voru endanlega ákveðnir spurðu margir um veður - eða öllu heldur líkur á kosningahamlandi illviðri á kjördag. Ritstjórinn lenti - eins og aðrir veðurfræðingar - í því að svara, m.a. rámar hann í viðtal í útvarpi - og í sama skipti hafi verið rætt við fulltrúa Vegagerðarinnar um almenna færð á þessum árstíma. 

Í framhaldi af þessu skrifaði ritstjóri hungurdiska pistil um illviðralíkur. Þar sagði m.a.:

Niðurstöður þessara hugleiðinga eru því þær að líkur á skaðaveðri kosningadagana eru litlar, en hins vegar séu töluverð líkindi á samgönguvandræðum i einstökum landshlutum, i fullu samræmi við tölur vegagerðarinnar. Hins vegar minnka líkur stórlega ef dagar eru tveir eða fleiri. 

Í lok pistilsins er einnig eftirfarandi að finna (dálítið einkennilegt að lesa þetta nú, 45 árum síðar). Taka má fram að kjördagarnir tveir voru sunnudagur og mánudagur:

Flugmálastjóri lét hafa eftir sér í fjölmiðlum að veðurfar hefði verið öðruvísi og öllu hægara hin síðari ár en verið hefði lengi. Þetta er alveg rétt. En við vitum að þessu ástandi mun linna, en við vitum ekki hvenær. Við vitum ekki hvort veturinn í vetur mun skipa sér í hóp með síðustu þremur hægu vetrum. Við getum ekkert sagt um slíkt fyrirfram. Út i Washington eru nú gefnar út 5 daga veðurspár, sem stundum má ráða í fyrir okkur hér svo vit sé í. En þó er það upp og ofan. Ef heppni verður með má því e.t.v. leiða líkur að kosningaveðrinu á miðvikudag fyrir kosningar. Slík spá yrði þó ónákvæm og ekki mjög áreiðanleg, en samt. 

En hvernig varð svo veðrið? Sannleikurinn er sá að það reyndist veðurspámönnum nokkuð taugatrekkjandi, jafnvel þótt spár væru alls ekki út og suður eins og stundum gerðist á þessum árum. Mesta óvissan var tveimur dögum fyrir kosningarnar. Ljóst var að lægðin sem nálgaðist landið var mjög djúp, en hvernig hana bæri að var meira vafamál. 

Þetta varð þó skýrara á laugardeginum 1. desember. Kortið að ofan sýnir hvernig era-interim endurgreiningin sýnir lægðina snemma að morgni þess 1. Þá gerði allmikið landsynningsveður, sem þó stóð ekki lengi. Skil lægðarinnar fóru yfir og að baki þeim var mun betra veður, skúrir og síðan él. Nú fólst óvissan fyrst og fremst í tvennu. Annars vegar því hvort hinn mikli vestanstrengur sunnan lægðarinnar myndi ná inn á landið en hins vegar því hvort miklum norðaustanstreng á Grænlandssundi myndi slá inn á Vestfirði. Hvort tveggja slapp til - að mestu. 

Þetta sjáum við á síðara yfirlitskortinu. Það sýnir veðrið á hádegi fyrri kosningadaginn. Allmikill vestanstrengur liggur um landið sunnan- og austanvert, en hagstætt lægðardrag er yfir landinu sjálfu. Öflugur norðanstrengur er að vísu vestan við lægðina, en versti hluti hans er þó vel norðan við land. Í framhaldinu gekk vestanáttin niður, það bætti um stund í norðanáttina, einkum við Húnaflóa og einnig norðaustanlands - en gekk fljótt niður.

Hér má sjá veðrið klukkan 15 fyrri kosningadaginn. Þá er snjókoma á Vestfjörðum - og hríð var á Ströndum. Nokkur snjór var inn til landsins á Norðausturlandi, en þar var veður allgott. Vestanáttin var um stund nokkuð stríð á Austfjörðum. Eins og sjá má er nokkuð hvasst við suðurströndina og á Reykjanesi í éljagangi - en þetta lagaðist. Talsverður snjór var inn til landsins suðvestanlands - en olli þó ekki teljandi vandræðum, því væg hláka var þegar vindur var hvað mestur. 

Síðasta myndin gefur yfirlit. Rauði ferillinn sýnir lægsta þrýsting á landinu á hverjum athugunartíma dagana 26. nóvember til 5. desember. Tímakvarðinn er láréttur. Kosningadagarnir eru til hægðarauka merktir sem blátt strik á myndinni. Grámerktu súlurnar sýna hins vegar þrýstispönn landsins, mismun á hæsta og lægsta þrýstingi á hverjum athugunartíma. 

Allmikil lægð kom að landinu þann 28. og við sjáum vel að þrýstispönnin er yfir 15 hPa í um það bil sólarhring. Vindur var mestur á Vestfjörðum og stóð af norðaustri. Hálfgert vandræðaveður. Lægðin gekk síðan hjá og föstudaginn 30. var landið á milli lægða. Þá var óvissa veðurspámanna hvað mest. Aðfaranótt 1. féll loftvog mjög ört, þrýstispönnin óx og komst upp í 26,7 hPa kl.6 um morguninn (fyrsta kortið hér að ofan sýnir þá stöðu). Svo vildi til að þetta var um hánótt og færri en ella urðu því varir við þetta vonda veður. Eins og glögglega sést gekk það hratt niður, en þrýstispönnin var samt á bilinu 12 til 15 hPa mestallan daginn - og langt fram eftir kosningadeginum, þ.2. Þá var vestanáttin hvað hvössust. En veðrið mátti heita gengið niður fyrir kvöld og daginn eftir, þ.3. (síðari kosningadaginn), var alveg vandræðalaust veður. 

Við sjáum að þrýstingurinn féll örast áður en skilin fóru yfir að morgni þess 1. Síðan hélt hann áfram að falla allan þann dag - þegar köld lægðarmiðjan nálgaðist. Þessu fylgdi umtalsverð óvissa. Loftvogin fór lægst niður í 945 hPa aðfaranótt kosningadagsins. Óvenjulágt gildi. Spurningin var þá hvað væri handan lægðarinnar. Þar sem lægðin fór síðan að grynnast og skildi eftir sig lægðardrag yfir landinu sluppum við vel - og veðurspámenn þóttu heldur sitja uppi með að hafa gert of mikið úr þessu veðri - meira en ástæða var til - að sögn. En svo einfalt var málið ekki - eins og hér hefur vonandi verið skýrt út.

Við skulum að lokum rifja upp fáeinar fréttir af veðri og byrjum aðeins á fyrri lægðinni. Morgunblaðið segir frá fimmtudaginn 29.nóvember:

Ofsarok gekk yfir Vestfirði og Vestfjarðamið í fyrrinótt og í gær (28.). Símasambandslaust varð við Vestfirði klukkan 18 í gær og var svo enn um miðnættið. Vindur mældist víða á Vestfjörðum 10 stig í gær og í Æðey mældist vindhraðinn allt að 85 hnútum, sem jafngildir 13 til 14 vindstigum. Trausti Jónsson veðurfræðingur sagði í samtali við Morgunblaðið í gær, að útlitið nú með veður kosningadagana 2. og 3. desember væri frekar dökkt. „Það er slæm lægð, sem í dag er yfir miðríkjum Bandaríkjanna, sem við eigum von á að verði hér við land á laugardag eða sunnudag“, sagði Trausti.

Þann 4. birtust fréttir af kosningaveðrinu. Morgunblaðið segir frá þriðjudaginn 4.desember:

Vetrarkosningunum lauk í gærkvöld, en mjög víða var kjörfundi slitið eftir fyrri dag kosninganna, þ.e. á sunnudagskvöld. Kjörsókn var milli 80 og 90% og sums staðar heldur meiri. Veður hamlaði ekki framkvæmd kosninga að ráði, en tafði sums staðar að kjörgögn bærust á talningastað og hafa kosningar því gengið vonum framar að því er kjörstjórnarmenn upplýstu.

Síðan kom heil opna með fréttum utan af landi. Víðast hvar fór vel með veður. Við grípum þó fáeina brot á lofti:

Hólmavík [3.] : Veður var ágætt hér um slóðir í gær [2.], en í gærkvöldi fór þó að snjóa og er hér nú allmikill snjór. Færð á þó að vera góð fjögurrahjóladrifsbílum. Fólki gekk yfirleitt vel að komast á kjörstað, en þó var það nokkrum erfiðleikum bundið í Árneshreppi, þar sem sumir voru allt að þrjá tíma á leiðinni á kjörstað, leið sem venjulega er farin á hálftíma.

Staður í Hrútafirði: Veður var hér ágætt og færð á vegum góð, nema hvað einhverja ófærð gerði á Holtavörðuheiði. — Magnús.

Raufarhöfn, 3. desember: Veður var hið ágætasta þar til síðasti atkvæðaseðillinn datt ofan í kjörkassann, þá skall á glórulaus stórhríð.

Kópaskeri, 3. desember: Hér áttu menn von á hríðarveðri í allan gærdag, en ekkert varð úr og var veður hið ákjósanlegasta og færð mjög góð á vegum. — Ragnar.

Borgarfirði eystra, 3. desember: Veður var slæmt hér á kjördaginn, vestanrok og svo mikil hálka var að hættulegt var að fara milli húsa. Þrír bílar fuku út af veginum utan við þorpið og einn maður slasaðist talsvert, rifbrotnaði meðal annars, en hefur þó enn ekki verið fluttur á sjúkrahús, hvað sem síðar verður ákveðið. Í dag er hér ágætis veður og snjór er ekki mikill á jörðu, en hins vegar talsverð svellalög. — Sverrir.

Mjóifjörður: Það var mikil steypa hér út fjörðinn í gær og fólkið á Reykjum komst því ekki hingað yfir til að kjósa, sagði Sigfús Vilhjálmsson bóndi og hreppstjóri á Brekku í Mjóafirði í samtali við Morgunblaðið í gærdag. — Það kom þó ekki í veg fyrir að þeir gætu kosið, sem vildu, því að í dag er hérna blíðuveður og Reykjafólk kom yfir í dag og kaus.

Akureyri, 3. desember 1979: Ungur maður varð úti á Svalbarðsströnd nú um helgina, og fannst lík hans laust eftir hádegi i gær, sunnudag. Hann ... fór að heiman á bíl sínum snemma á laugardagsmorgun [1.], og var ekki vitað hvert hann ætlaði. Þegar eftirgrennslanir á laugardag báru ekki árangur, var leit hafin að honum á sunnudagsmorgun. Félagar í Hjálparsveit skáta og Flugbjörgunarsveitinni á Akureyri tóku þátt í leitinni ásamt mönnum af Svalbarðsströnd og úr Öngulsstaðahreppi. Um hádegi fannst bíll [] mannlaus og læstur á veginum hjá Geldingsárbrú, og nokkru síðar fannst [] örendur skammt utan og neðan við bæ á Geldingsá. Vonskuveður hafði verið á þessum slóðum á laugardag, hvassviðri og skafrenningur. - Sv.P

Þannig að þótt vel tækist til með kosningarnar var samt ekki alveg vandræðalaust veður (eins og þjóðsögur nú herma). Við látum þetta duga - og felum Veðurstofunni og öðrum til þess bærum aðilum að sinna veðurspám fyrir kosningarnar 30.nóvember næstkomandi. 

Hálfur október 2024

Fyrri hluti október 2024 hefur verið óvenjukaldur hér á landi (þótt vel hafi farið með veður). Meðalhiti í Reykjavík er +3,2 stig, -2,8 stigum neðan meðallags áranna 1991 til 2020 og -3,0 neðan meðallags sömu daga síðustu tíu árin. Þetta er því kaldasti fyrri hluti október það sem af er öldinni (af 24). Hlýjastir voru þessir sömu dagar hins vegar árið 2010 þegar meðalhiti var 9,5 stig. Á langa listanum raðast hitinn í 135. hlýjasta sæti (af 151). Hlýjast var 1959, meðalhiti þá 10,2 stig, en kaldast var 1981, meðalhiti þá -0,7 stig (nærri fjórum stigum kaldara en nú).

 

Á Akureyri er meðalhiti fyrri hluta október +0,2 stig og er það -4,6 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 og -4,9 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára, og það þriðjakaldasta síðustu 89 árin (kaldara var 1981 og 1968).

 

Þetta er kaldasti fyrri hluti október það sem af er öldinni á öllum spásvæðum nema Vestfjörðum, þar er hann næstkaldastur.

 

Hitavik er stórt um land allt, minnst í Surtsey, -2,1 stig miðað við síðustu tíu ár, en mest í Ásbyrgi, -5,4 stig.

 

Úrkoma hefur mælst 19,9 mm í Reykjavík. Það er um 40 prósent meðallags, en hefur 20 sinnum mælst minni sömu daga (126 ára mælingar). Á Akureyri hefur úrkoman mælst 19,7 mm og er það um helmingur meðallags. Á Dalatanga hefur úrkoman mælst 43,1 mm og er það um 40 prósent meðallags.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 85,1 í Reykjavík, 39 stundir umfram meðallag og hafa aðeins tvisvar mælst fleiri sömu daga, það var 1981 og 1966. Á Akureyri hafa sólskinsstundirnar mælst 38,2 og er það um 9 stundum umfram meðallag.

 

Nú hefur orðið ákveðin breyting á veðurlagi - heldur slegið á kuldann. Hvort sú breyting endist skal látið ósagt hér.

Minnir að spurningin hafi verið um logn

Ritstjóri hungurdiska er alloft spurður um það hver sé lygnasti staður á Íslandi. Hann á að sjálfsögðu ekkert svar við því. Hins vegar er hægt að svara spurningunni um á hvaða veðurstöð logn sé algengast. Auðvelt er að svara því, en aftur á móti koma strax upp fleiri spurningar. Ein þeirra er mjög gömul, sú sem snýr að eðli vindmælinga. Er veðurstöðin í raun og veru að mæla vindhraða nema bara við vindmastrið sjálft. Er vindhraðamælirinn staðsettur þannig að hann gefi hugmynd um vindhraða á stærra svæði. Fyrir hundrað árum, þegar vindhraðamælar voru mjög dýrir - og skráningartæki enn dýrari stóð í alþekktri breskri handbók um veður og veðurathuganir að það væri að mörgu leyti heppilegra að láta athugunarmenn meta vindhraða heldur en að fórna peningum og mikilli fyrirhöfn í að mæla vindinn. 

Kannski hefur þetta breyst. Alla vega eru vindhraðamælingar nú mun ódýrari heldur en var - og skráningin miklu betri. En það er alltaf þetta með staðarvalið. 

Það sem hér fer á eftir flokkast frekast sem lausleg athugun heldur en harðkjarnavísindi. Eru lesendur beðnir að hafa það í huga. Ritstjóri hungurdiska tók athuganir 142 sjálfvirkra athugunarstöðva og framkvæmdi einfaldar talningar og reikninga. Til að fá að vera með þurftu að minnsta kosti hundrað þúsund athuganir að vera til frá stöðinni í klukkustundargagnagrunni Veðurstofunnar. 

Sé fullri hörku beitt er logn ekki talið nema meðalvindhraði 10-mínútna sé 0,5 m/s eða minni. Þetta finnst ritstjóranum óþarfleg harka. Gönguhraði er ekki fjarri því að vera 1,5 m/s. Ákveðið var að slaka lítillega á og miða við 1 m/s - minna en 1 m/s. Slíkar athuganir voru taldar og reiknað hlutfall þeirra og allra athugana stöðvarinnar. Heildarlista má finna í viðhenginu. 

Einnig var reiknaður meðalvindhraði á stöðvunum - allra athugana - og til gamans líka reiknað ámóta hlutfall á hinum enda vindkvarðans - þess með vindraða meiri en 15 m/s. Sú tala er í miðjum 7 vindstigum. Það er vindhraði sem við þurfum dálítið að ströggla á móti og getur verið til verulegs ama, t.d. fyrir litla báta á sjó - eða sem skafrenningsvaldur í lausamjöll. 

Skrá um þær stöðvar sem „best“ standa sig í hvassviðrunum og önnur sem sýnir meðalvindhraða má einnig finna í viðhenginu. En við lítum hér á töflu um topp-tíu - hún er nokkuð smá, en verður skýrari sé myndin stækkuð - og eins er auðvelt að sjá hana í viðhenginu áðurnefnds.

Hér má sjá fjórar topp-tíu töflur. Sú sem er efst til vinstri sýnir hvar logn er algengast á landinu. Þar er Hallormsstaður á toppnum, með töluna 29,6 prósent (eða 296 þúsundustuhluta). Ómarktaækt þar neðan við er Ljósaland í Fáskrúðsfirði og síðan koll af kolli. Nú er það svo að stöðin í Hallormsstað er inni í skógi - og Skaftafellstöðin (nr.4) kvu nú orðið líka. Kannski fleiri. 

Þetta má bera saman við töfluna neðst til hægri. Hún sýnir hægviðrasömustu stöðvar landsins - sé meðalvindhraði reiknaður. Þar er Hallormsstaður líka efstur, og Skaftafell er í þriðja sæti, Básar eru í öðru sæti - kannski líka komin í skógarþykkni. Neskaupstaður eru í fjórða sæti á vindhraðalistanum og Húsavík í því fimmta (enn ein skógarstöðin). 

Taflan efst til hægri sýnir botninn á lognlistanum (sem allur er í viðhenginu): Þar má finna ýmsar útkjálkastöðvar - skóglausar með öllu (heldur ritstjórinn að minnsta kosti). 

Síðasta taflan er sú neðst til vinstri. Hún telur 15 m/s og meira. Þar er Stórhöfði á toppnum - og síðan Skálafell og fleiri. Hér skal á það bent að þessum síðari talningalista ber ekki endilega vel saman við lognbotninn - þótt Stórhöfði sé í báðum tilvikum efstur eru sjö stöðvar á lognrýrðarlistanum ekki í topptíu hvassviðralistans. - Út af fyrir sig athyglisvert. 

En við skulum ekki alveg hætta strax. 

Okkur leikur forvitni á að vita hvernig árstíðasveifla lognsins er. Til að athuga það reiknum við meðaltöl lognhlutfalls 25 lygnustu og 25 lognrýrustu stöðvanna. Bláar súlur sýna lygnu stöðvarnar, en þær daufbrúnu þær rýru. Logn er greinilega algengast í ágúst, síðan í júlí og furðualgengt í september og október. Á rýru stöðvunum eru júní til ágúst lognvænari heldur en september og október. Myndin sýnir vel hinn gríðarmikla mun á logntíðni stöðvaflokkanna tveggja. Lognið er hátt í tíu sinnum algengara á lognstöðvunum heldur en hinum. 

Við lítum líka á dægursveifluna.

Sýnist dálitið erfið - en er það ekki þegar betur er að gáð. Lóðrétti ásinn sýnir sem fyrr lognhlutfallið (grái ferillinn lognstöðvarnar, en sá rauði þær sem flest hvassviðrin telja. Lárétti ásinn sýnir mánuðina - en þó þannig að í hverjum mánuði eru 24 gildi, hvert og eitt meðaltal klukkustundar (athugað á heila tímanum). Þannig sjáum við dægursveifluna. Í janúar er logn í um 15 prósent athugana á lygnu stöðvunum (eins og vel sást á fyrri mynd). Vindurinn veit ekkert hvað klukkan er. Svipað má segja um febrúar - en þó er örlítið minna um logn síðdegis þá heldur en á öðrum tímum. Í mars er greinilega orðið minna um logn um miðjan daginn heldur en á nóttunni og í apríl miklu minna - en logn verður algengara og algengara um nætur. Minnst er um logn kl.14 í maí, en aftur á móti mest kl.6 í júlí, en vegna þess að minna er um logn á daginn í júlí heldur en ágúst hefur síðarnefndi mánuðurinn vinninginn í heildina. Dægursveiflunnar gætir mjög í september (stærð hennar er á milli þess sem er í mars og apríl), en hún er lítil í október. Í nóvember gætir dægursveiflu varla, og alls ekki í desember. 

Við sjáum hér sólina knýja vinda - frá jafndægrum að vori til jafndægra að hausti - og rétt rúmlega það - líklega sá tími sem sól er meira en 15 gráður yfir sjóndeildarhring á hádegi. 

Rauði ferillin sýnir svipað - en mun lægri tölur. Dægursveiflunnar gætir greinilega, en hún er ekki nærri því eins áberandi (yrði það hins vegar ef við notuðum annan kvarða. 

Í framhaldi af þessu vakna auðvitað fjölmargar spurningar. Áhugasömum má benda á fróðlega og mun ítarlegri grein Haraldar Ólafssonar í Náttúrufræðingnum 2017 þar sem viðfangsefnið er svipað. Eins má benda á gamla Veðurstofuritgerð ritstjóra hungurdiska um dægursveiflu vinds í júnímánuði, þar stendur flest fyrir sínu þótt nú liggi fyrir athuganir frá fleiri stöðvum en þá. 

 

 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• tafla - lognhlutfall

Meira af kulda (í Möðrudal)

Síðastliðna nótt (aðfaranótt 12. október) mældist frost -17,7 stig í Möðrudal (á Efra-Fjalli - eins og sagt var hér áður fyrr). Veðurstöðin er hæsta byggðastöð landsins 452 metra yfir sjávarmáli. Góð skilyrði eru þar til myndunar grunnstæðra hitahvarfa - til þess að gera sléttlent. Stöðin á 124 af 366 landsdægurlágmarksmetum landsins - þar af þrjú með Grímsstöðum á Fjöllum. Flest þessara meta eru frá tíma mönnuðu stöðvarinnar, en sjálfvirka stöðin er þó - á okkar hlýindatímum - búin að hirða tíu (metið í nótt það tíunda). Í kyrrstöðutíðarfari eru sett 2 til 4 ný landsdægurlágmarksmet á ári, en þeim hefur áberandi fækkað í þeim hlýindum sem hafa verið ríkjandi síðustu áratugi.

Á síðari árum hafa stöðvar bæst við til fjalla, mun hærra í landi heldur en byggðir ná. Þær stöðvar hafa auðvitað náð í mörg dægurmet, en það er ákveðin tregða hjá ritstjóra hungurdiska að telja þær með í langtímasafni byggðastöðvanna. Möðrudalur á samt enn 94  landsdægurlágmarksmet á samkeppnislista allra stöðva.

Nokkur árstíðasveifla er í metasækni Möðrudals. Stöðin er líklegri til að setja landsdægurmet að vetrarlagi heldur en á sumrin. Eftir að sól hefur brætt allan snjó á vorin hitar hún jarðveginn sem síðan sér um að forða metum yfir blásumarið - svona yfirleitt, Möðrudalur á þannig „aðeins“ fjögur landsdægurlágmarksmet í júlí og tvö í júní - þau ættu að vera tíu í hvorum mánuði dreifðust þau jafnt á alla mánuði ársins.

Hitamælisaga Möðrudals er býsna köflótt. Byrjað var að athuga þar í júlí 1886, en fjölmargar eyður eru í mæliröðinni, sumar langar, t.d. frá því í apríl 1902 til mars 1903. Árið 1907 lenti athugunarmaður upp á kant við dönsku veðurstofuna og féllu þá athuganir niður í tvö ár.

Verstu götin komu þó á tímabilinu 1930 til 1944 og síðan aftur frá 1964 til 1976. Eftir það voru gerðar mannaðar mælingar til 2010. Sjálfvirkar mælingar byrjuðu síðan árið 2003 þannig að nokkur ár eru til samanburðar. Sáralítill munur var á ársmeðalhita sjálfvirku og mönnuðu stöðvanna, reiknast 0,0 stig, en lítilsháttar munur er á mánaðarmeðaltölum, ástæðan fellst trúlega í ónákvæmni í dægursveifluáætlun fyrir mönnuðu stöðina. Ætti að vera að hægt að leiðrétta hann þegar farið verður í endurskoðun reikninga á meðalhita stöðvarinnar.

Í nótt (12.október) var einnig mikið frost á Grímsstöðum á Fjöllum, -15,8 stig. Hefði það orðið nýtt landsdægurmet hefði Möðrudalur ekki gert enn betur. Eldra metið var -13,9 stig, sett í Möðrudal 1996. En -14,4 stig mældust við Setur sunnan Hofsjökuls 1999. - Nýja metið í Möðrudal hirti því „stig“ af hálendinu í dægurmetakeppninni (sem nördin fylgjast spennt með - alla daga).

Þetta (-17,7 stig) er óvenjumikið frost svo snemma hausts. Við vitum um tvö eldri tilvik með meira frosti í Möðrudal fyrr. Það var 27. september 1954 þegar frostið mældist -19,6 stig. Þykir jafnvel ótrúlegt, því þótt sérlega kalt hafi verið um þær mundir munar nokkru á þessari tölu og þeirri næstlægstu. Við lítum nánar á það hér að neðan. Hitt tilvikið var 9. október 1892 þegar frostið mældist -18,2 stig - við lítum líka nánar á það hér að neðan. Litlu munar á mælingunni nú og þeirri úr Svartárkoti 3.október 2008, -17,4 stig, í „hrunkuldanum  svokallaða“. Um hann má lesa í gömlum hungurdiskapistli. 

Við skulum (sumum e.t.v. til gamans - en öðrum til þrautar) líta á athuganir í Möðrudal dagana köldu í september 1954 og október 1892. Um þessi ár almennt má lesa í yfirliti hungurdiska (1954) og (1892).

Skeytabókin úr Möðrudal í september 1954 er nokkuð snjáð - athugunarmaður (Jón Jóhannesson) ekki lagt í hreinritun - enda er stundum varasamt að standa í slíku. Myndina má stækka. 

Möðrudalur var skeytastöð á árinu 1954, sendi skeyti fjórum sinnum á dag - og gerði athugun kl.21 að kvöldi þar að auki. Hver athugun náði þvert yfir opnu í skeytabókinni - hita- og úrkomumælingar (og fleira) á vinstri síðu, en skeyti á þeirri hægri. Í efstu línu er hitamæling kl.21 þann 26. september. Þá sýnist hiti vera 64 stig. Í skeytalykli þess tíma var ekki hægt að senda mínusmerki. Það var leyst með því að draga 50 frá hitanum (og sleppa svo mínusmerkinu: -14-50=-64, sent sem 64). Flestir athugunarmenn skrifuðu þó þá tölu aðeins í skeytadálkinn (við sjáum hann ekki) - en hér hefur Jón notað 64 fyrir -14. Starfsmaður Veðurstofunnar hefur síðan krotað í það með rauðu - sett mínus fyrir framan og krotað töluna 1 ofan í 6. Heildarmyndin verður því subbulegri en hún var í frágangi athugunarmanns - og gerir allt ólæsilegra nú 70 árum síðar. 

Í næstu línu er athugunin kl.9 að morgni þess 27. Í fyrsta dálki er hiti á loftvog (sem ekki var notuð - en kannski er þetta hitinn inni í húsinu í Möðrudal, líklega 11,5 stig. Síðan kemur hitinn -18,0 stig og nokkrum dálkum þar aftan við er lágmarkshitinn, -20,0 (eða 70 eins og athugunarmaður ritar). Hámarksaflestur er þar aftan við, 55,0 stig, eða -5,0. Neðan við lágmarkshitatöluna (í sviga) er síðan svokölluð sprittstaða lágmarksmælisins. Það er sá hiti sem mælirinn sýnir þegar athugun er gerð, 68,4 stig (-18,4). Í hinum fullkomna heimi á hún að vera sú sama og hiti þurra mælisins (aðalmælis) sýnir, en munar 0,4 stigum í þessu tilviki, sprittstaðan er -0,4 stigum lægri (en hún „ætti“ að vera. Þessi munur er reiknaður á hverjum degi í gegnum mánuðinn. Þá fæst út líkleg leiðrétting á lágmarksmælinn - og svo vill til að í þessum mánuði er meðalskekkjan einmitt 0,4 stig. Stigin -20 sem lesin voru af lágmarksmælinum verða þannig að -19,6 stigum - það er mettalan. Lægsti hiti sem mælst hefur á Íslandi í september. 

Við sjáum af þessum tölum öllum að ekki er ástæða til að efast um að afspyrnukalt hafi verið þessa nótt, en aftur á móti er engin von til þess að fullyrða að lágmarkstalan hafi einmitt átt að vera -19,6. Yfirferð á athugununum sýnir að tilhneigingar gætir til að lesa af öllum mælum með 1 stigs nákvæmni (ekki er það þó alveg regla). Sú nákvæmni er alveg nægileg til að reikna mánaðarmeðalhita, en neglir ekki met á tíundahluta. Hefði sjálfvirk stöð verið í Möðrudal eru talsverðar líkur á að lokatalan hefði orðið önnur heldur en -19,6 - en ekki langt í frá þó. 

Handritið úr Möðrudal frá 1892 lítur allt öðru vísi út. 

Afskaplega hreint og snyrtilegt allt saman hjá Stefáni Einarssyni. Greinilegt afrit, sem undirritað var 1. apríl 1893. Við tökum strax eftir því að enginn lágmarksmælir var á staðnum - og að lesið er í heilum stigum. Danska veðurstofan hefur strikað með rauðu undir lægsta og hæsta hita mánaðarins. Þann 4. og 5. fór hiti í +5 stig kl.14. Hvaða klukku Stefán notaði vitum við ekki - líklega sólina á þessum tíma árs, líklega er þetta þá um kl.15 að okkar tíma. Að morgni þess 9. mældist hitinn -18 stig. 

Hér er því við sama vanda að etja og áður. Talan er ekki nákvæm nema upp á eitt stig, hvort stöðin sem er á staðnum í dag hefði mælt nákvæmlega -18,0 er mjög óvíst, raunar ólíklegt. 

Þess má geta að október 1892 var almennt talinn hagstæður og stilltur mánuður, þó árið í heild sé eitt það kaldasta sem við vitum um. 

Þeir sem rýna í blaðið geta séð blýantsfærslur í aftasta dálki og sömuleiðis skrifað t -0,2 (neðst til hægri á myndinni). Við vitum að það er leiðrétting sem danska veðurstofan notar á hitann. Kannski könnuðu þeir mælinn áður en hann var sendur á stöðina. Lægsta tala mánaðarins verður þannig -18,2, og landsdægurlágmarksmet þ.9. sem staðið hefur allt til okkar daga. 

Tölurnar í aftasta dálki sýna meðaltal þriggja athugana á dag. Sumar veðurstofur notuðu slík bein meðaltöl við reikninga mánaðarmeðaltala. Danska veðurstofan gerði það ekki, þar á bæ var leiðrétt fyrir skorti á næturathugun - rétt eins og enn er gert. Bandaríska Smithsonian-stofnunin var áskrifandi að klukkumeðaltölum dana og reiknaði meðaltöl fyrir íslenskar stöðvar sem beint meðaltal - rétt eins og við sjáum í blýantsdálkinum hér. Vetrarhelming ársins er ekki mikill munur á slíkum reikningum og þeim aðferðum sem danska veðurstofan notaði (og þeim sem Veðurstofan notar í dag). Á sumarhelmingi ársins er hins vegar vel marktækur munur, svo mikill að bandaríska veðurstofan (og aðrir aðilar vestra) þurfa að leiðrétta allar eldri tölur frá Íslandi (eins og auðskilið hlýtur að vera) til að ná samræmi við mælingar síðustu áratuga. Sumarhiti fortíðarinnar eru þannig lækkaður. Margir fást ekki til að skilja nauðsyn þessarar ákveðnu leiðréttingar. 

Kalt - en hversu óvenjulegt?

Það er heldur svalt þessa dagana. Ritstjóri hungurdiska lítur alloft á töflur sem sýna tíðni mismunandi þykktar yfir landinu. Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því lægri sem hún er, því kaldara er loftið. Þessi þykktarmælikvarði getur hins vegar verið nokkuð langt frá réttu lagi þegar kemur að hita á einstökum veðurstöðvum. Þar geta staðbundin hitahvörf ráðið mjög miklu, sérstaklega á björtum og hægum nóttum.  

Myndin - sem við lítum á okkur veðurnördum til hugarhægðar (við þurfum lítið) sýnir tíðni þykktargilda yfir landinu samkvæmt era5-endurgreiningunni fyrri hluta októbermánaðar. Hún nær hér til tímabilsins 1940 til 2022 - og „mælt“ er á 6 klst fresti, 4980 mælingar alls. Núna - þegar þetta er skrifað - er þykktin um 515 dekametrar (5150 metrar) - við sjáum á myndinni að það er mjög lágt (merkt með lóðréttri strikalínu), en langt frá lágmarksmetinu, sem sett var 1971. Þá kom alveg sérlega kaldur dagur. Árið 1971 var síðast hafísáranna svonefndu - og satt best að segja væntu menn þess að 1972 yrði líka hafísár - svo skæð kuldaköst gerði þegar vindur snerist til norðurs þetta haust. En ekkert varð úr því, veturinn varð í hópi þeirra hlýrri, einn fárra hlýrra vetra á kuldaskeiðinu sem við enn minnumst. 

Það eru alls 76 tilvik sem eru jafnlág eða lægri heldur en það sem við nú upplifum - aðeins um 1,5 prósent allra tilvika. Þau dreifast langt í frá jafnt - koma í klösum og eru flest raunar úr miklu og nokkuð langvinnu kuldakasti í fyrri hluta október 1981 (sem eldri nörd muna vel). Mun færri eru úr áðurnefndu kasti 1971 og síðan svona á stangli gegnum árin. Raunar voru nokkur (samliggjandi auðvitað) tilvik í fyrra, en annars ekki síðan 2010 og 2009. 

Dreifingin hegðar sér annars nokkuð skikkanlega. Hún er þó skökk - halinn kaldara megin er mun lengri heldur en sá hlýi. Er þess að vænta hér á landi - kuldaköst tengjast kuldapollum eða köldum lægðardrögum en hlýindi hlýjum hæðum eða hæðarhryggjum. Meiri fyrirferð er í þeim síðarnefndu heldur en lægðunum og lægðardrögunum - sem eru að jafnaði snarpari. 

Það er skemmtilegt þrep í dreifingunni á milli 523 og 524 dekametra og raunar e.t.v. annað hinumegin á milli 549 og 548 dam. Eitthvað raunverulegt sjálfsagt við þessi þrep. 

Fyrstu tíu dagar októbermánaðar 2024

Fyrstu tíu dagar októbermánaðar hafa verið svalir hér á landi - þótt segja megi að vel hafi farið með veður. Meðalhiti í Reykjavík er 4,3 stig, -1,7 stigum neðan meðallags áranna 1991 til 2020 og -2,0 stigum neðan meðallags sömu daga síðustu tíu ára. Raðast reykjavíkurhitinn í 21. hlýjasta sæti aldarinnar (af 24) - þrisvar hefur verið kaldara, kaldast 2009 þegar meðalhitinn var 2,6 stig. Hlýjastir voru þessir sömu dagar aftur á móti 2002, meðalhiti þá 9,7 stig. Á langa listanum raðast hitinn í 114. hlýjasta sæti (af 151), hlýjast var 1959, meðalhiti daganna tíu þá 11,0 stig, en kaldastir voru þeir 1981, meðalhiti +0,1 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti nú 2,3 stig, -2,8 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 og -3,3 stig neðan meðallags síðustu tíu ára, í 77 sæti síðustu 89 ára.

 

Dagarnir tíu eru þeir næstköldustu á öldinni á Ströndum og Norðurlandi vestra, Norðausturlandi, Austurlandi að Glettingi, Austfjörðum og Suðausturlandi, Hlýjast að tiltölu er á Vestfjörðum, þar hafa sömu dagar fimm sinnum verið kaldari það sem af er öldinni.

 

Hiti er neðan meðallags síðustu tíu ára um land allt. Minnst er neikvæða vikið í Bláfjöllum -1,1 stig, en mest í Ásbyrgi, -4,7 stig.

 

Úrkoma hefur mælst 16,8 mm í Reykjavík, um helmingur meðalúrkomu, en aðeins 6,4 mm á Akureyri, aðeins fimmtungur meðalúrkomu. Það hefur einnig verið mjög þurrt austur á fjörðum. Á Dalatanga hefur úrkoman mælst 22,6 mm og er það tæpur þriðjungur meðalúrkomu - og innan við 10 prósent meðalúrkomu hefur fallið í Hornafirði.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 53,9 í Reykjavík, rúmlega 20 fleiri en að meðaltali - með því mesta sem gerist á þessum árstíma. Á Akureyri hafa sólskinsstundirnar mælst 18,2 og er það í meðallagi.

 

Loftþrýstingur hefur verið hár - hefur aðeins 10 sinnum verið hærri þessa sömu daga síðustu 203 ár.