Hugtakið meðalár (fyrir 300 árum) - skilgreining (og hugleiðing)

Í umfjöllun um veðurfar er sífellt verið að vitna til meðaltala. Það er til þess að gera auðvelt sé vísað í mælingar - ekki alveg þó einhlítt því meðaltöl veðurþátta breytast í tíma. Séu mælingar ekki til stuðnings verður allt meira fljótandi. Sú er tilfinning ritstjóra hungurdiska að meðalár í huga þeirra sem talsvert yngri eru heldur en hann sjálfur sé eitthvað annað en það er í hans huga. En það er samt ekki alvarlegt vandamál vegna þess að hægt er að vísa í mælingar - og þar með átta sig á því hvers konar meðaltals er verið að vísa til.

En veðurmælingar hafa ekki verið gerðar hér á landi nema í rúm 200 ár - og fyrstu áratugi þeirra voru þær nokkuð takmarkaðar (en segja mikið samt). Fyrir þann tíma er því flest á floti. Orðið sjálft, „meðalár“, virðist ekki mikið notað fyrr en á 18. öld, oft er hins vegar talað um að árstíðir, vetur, sumar eða heil ár hafi verið „í meðallagi“. Sú spurning hlýtur að koma upp hvernig skilja beri þetta - miðað við þær hugmyndir sem við nú höfum um meðallag eða meðalár. Áratugasveiflur voru áreiðanlega jafn miklar fyrir tíma mælinga og þær hafa verið síðustu 200 ár. En það leiðir aftur til þess að mat einnar kynslóðar á meðalári kann að hafa verið annað heldur en þeirrar næstu á undan og eftir. 

Eða hvað? Kemur hér að skattamálum og eignamati. Ritstjóri hungurdiska er vissulega afar fákunnandi um þau mál - bæði ný og gömul, en veit þó að menn voru fyrr á tíð (sem og nú) sífellt að kvarta undan háum gjöldum - veðurfar hefði verið svo og svo slæmt að þörf væri á alls konar aflætti og niðurfellingum. Yfirvöldum varð því nauðsynlegt að norma afkomu á einhvern hátt og reyna að skilgreina meðalár (kannski frekar meðalafkomuár) - á einhvers konar meðalbúi. Að meðaltali tengist afkoma í landbúnaði tíðarfari, þótt mjög kunni útaf að bregða í einstökum árum. 

Slíka skilgreiningu er að finna í skjölum jarðabókar Árna Magnússonar og Páls Vídalín. Má lesa hana bæði í fréttablaðinu Íslending, 3. árg. 4. október 1862, bls. 77-78 og í 13. bindi jarðabókarinnar sem Hið íslenska fræðafélag í Kaupmannahöfn gaf út 1990. Það sem hér er vitnað til er á bls. 13-14 í ritinu, í blábyrjun á kafla sem ber yfirskriftina „Plan til jarðabókarinnar Árna og Páls“. Textum nýju útgáfunnar og Íslendings ber ekki alveg saman - báðar hringla í stafsetningu og eru ekki samhljóða um alla notkun á rómverskum og arabískum (serkneskum) tölum og töluorðum. 

Minnst er á meðalár strax í upphafi kaflans sem hér er hafður eftir - en það er fullskilgreint í lokin. Nauðsynlegt er að umfjöllunin á undan sé með. Við förum frjálslega með stafsetningu (eins og aðrir) og setjum fáeinar skýringar í hornklofa [] - svigar eru hins vegar eins og í prentaða textanum: 

Það skal vera XXc [tuttugu hundraða] jörð, sem ríflega ber XX kúgildi í meðalári. Sex af þeim kúgildum og tvo þriðjunga hins sjöunda skal hún fóðra með nægilegri gjöf frá Dionysíusmessu, þann 9. október, og til föstudagsins í fardögum [föstudagur í 7.viku sumars, mánaðamót maí/júní], svo þó, að útigangs njóti bæði naut og lömb um haust og vor, svo sem í meðalári.

En þessi 6 2/3 kúgildi skulu vera: V kýr, eitt ungneyti og XII lömb (Eitt ungneyti og V lömb skulu taka upp kýrfóður, en VII af lömbunum kalla ég 2/3 eins kúgildis]. Þrettán og einn þriðjung hins fjórtánda kúgildis skal hún fóðra svo, að hestum, sem hér skulu vera V, skal ætla mánaðarfóður; en ásauð, sem vera skulu L ær, skal ætla sex vikna fóður, frá miðgóu [snemma í mars] til sumars [sumardagsins fyrsta]. (Þá er ásauður þyngstur á fóðri).

En þá er V hestum ætlað mánaðarfóður, er fyrir þá eru lagðir XX málbandshestar af sumarheyi fóðurgæfu. En þá er fimmtíu ásauðar ætlað nóg fóður frá miðgóu til sumars, er hverjar X ær hafa sex málbandshesta af sumarheyi fóðurgæfu, það er til samans 30 málbandshestar, en 45 af almennu sumarbandi; skal þá að haustnóttum ætla 9 hesta fóðurgæfs útheys hverjum 10 ám til vetrarbjargar.

Ekki er meðalár, ef meira þarf að gefa en nú er sagt, því að þótt ásauður standi á garða nótt og dag frá miðgóu til sumars, þá er honum nóg áðursagt fóður.

Það er kallað meðalár er svo viðrar á hausti, að geldar kýr ganga á haga til allraheilagramessu [1.nóvember], og svo geldnaut öll, en hafa þó gjöf þar með í annað mál; en svo á vori, að sauðgróður sé kominn á Hallvarðsmessu [15. maí] og geldnaut gangi á haga þaðan í frá með gjöf í annað mál. Nautgróður sé kominn í fardögum og megi þá mjólkurkýr úti liggja, en sauðfé allt með sumri [sumardeginum fyrsta]. Ei er meðalært ella.  

Erfitt virðist að fá á hreint hvenær „haustnætur“ eru - þetta hugtak kemur þó fyrir í lagatextum þar sem fjallað er um greiðslutímabil. Rétt að giska ekki á það hér. 

Nú er stóra spurningin sú hvort við getum varpað þessari skilgreiningu yfir í okkar skilning á meðalári. Vegna breyttra búhátta og afkomukrafa er það ekki alveg auðvelt. Við gerum sennilega meiri kröfur um að geldar kýr haldi holdum heldur en átjándualdarmenn og nú er fé aldrei haldið til beitar stóran hluta vetrar - eins og gert var ráð fyrir. Fóðurmeistarar verða hins vegar að upplýsa hvernig sauðfé og nautpeningur nútímans héldist við á því fóðri sem vísað er til. 

En þrátt fyrir þessar búháttabreytingar sýnist ritstjóra hungurdiska að meðalár í upphafi 18. aldar hafi alls ekki verið svo slæmt, kannski ekkert verra heldur en það gamla meðaltal sem er inngróið í kynslóð ritstjórans - en síðra heldur en kröfuharður ungdómurinn vill telja meðallag. 

Umhugsunarvert.