Af októbervikum - og smásamanburði

Þær fréttir hafa nú borist að nýliðinn október hafi verið sá hlýjasti í sögunni bæði á Austur-Grænlandi sem og á norsku veðurstöðvunum í norðurhöfum. Hiti á einni stöðinni á Svalbarða var 9 stig ofan meðallags. Þar fyrir norðan voru einnig slegin úrkomumet. 

Til að búa til svona mögnuð hita- og úrkomuvik þarf mikla röskun á venjulegri hringrás lofts á svæðinu. Við lítum fyrst á nokkur kort sem sýna vikin en síðan veltum við vöngum yfir því hversu óvenjulegt þetta er.

Fyrsta kortið sýnir þrýstivikin - eins og evrópureiknimiðstöðin hefur greint þau. Á bláleitu svæðunum var þrýstingur í október neðan meðallags áranna 1981 til 2010, en en þeim rauðleitu var hann yfir meðallagi. - Vel sést á þessu korti hversu miklu sterkari sunnanáttin yfir Íslandi var heldur en venjulega - og að þessi sunnanáttarauki náði langt norður í höf. 

Á þessu korti má sjá meðallegu 500 hPa-flatarins í nýliðnum október (heildregnar línur), þykktina (daufar strikalínur) og þykktarvikin (litir). Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs - því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Á þeim svæðum þar sem þykktarvikin eru jákvæð hefur hiti verið hærri heldur en vant er (gult og rauðbrúnt á kortinu), en lægri en venjulega þar sem vikin eru neikvæð (bláu svæði kortsins).

Vel sést hvernig hiti er ofan meðallags á öllu því svæði þar sem sunnanáttin er meiri en venja er. 

Þetta kort sýnir úrkomuvik - í líkaninu. Á græn- og blálituðu svæðunum hefur úrkoma verið meiri en venjulega - meir en tvöföld meðalúrkoma á þeim bláu. Mestallt sunnan- og vestanvert Ísland er undir bláum lit - en að sögn líkansins var úrkoma langt undir meðallagi norðaustanlands. Þetta fellur nokkuð vel að raunveruleikanum. 

Eins og oft hefur verið minnst á á hungurdiskum áður má skýra ríflegan helming breytileika hitafars hér á landi með aðeins þremur hringrásarbreytum eða mælitölum. Tvær þeirra ráða mestu. Sú fyrri mælir hversu sterk sunnanátt ríkir yfir landinu - ekki skiptir mjög miklu máli hvort við sækjum tölu sem miðar við háloftin eða einfaldlega vindáttir á landinu. Það liggur nokkuð í augum uppi að líkur á háum hita vaxa með aukinni sunnanátt. 

Önnur mælitalan er hæð háloftaflata - hún er vísir á það hvort loftið yfir landinu er af suðrænum eða norrænum uppruna - sterk sunnanátt yfir Grænlandi getur fært okkur hlýtt loft - án þess að áttin sé sérlega sterk hér á landi á sama tíma. Því meiri sem hæð flatanna er - því hlýrra er loftið yfir okkur að jafnaði. En - þótt þeirra hlýinda njóti ekki alltaf við jörð eru þó meiri líkur á að hlýtt sé á landinu við slík skilyrði heldur en kalt - og það kemur berlega í ljós í meðaltölum. 

Þriðja mælitalan - sú sem minnst áhrif (þeirra þriggja) hefur á hitann er styrkur vestanáttarinnar - oftast er það þó þannig að hlýrra er þegar vestanáttin er slök - eða neikvæð (austlæg) - heldur en þegar hún er vestlæg. Hlýjast er þegar sunnanáttin er sterk, háloftafletir liggja hátt - og vestanáttar gætir lítt. 

Þannig var það einmitt í október. En - við getum séð af þykktarvikakortinu að hefði bylgjumynstrið legið um það bil 10 gráðum vestar en það gerði hefði orðið enn hlýrra hér á landi (og úrkoma e.t.v. aðeins minni). 

En hvernig var þá sunnanáttin miðað við fyrri októbermánuði? Eins og oft hefur verið fjallað um á þessum vettvangi að undanförnu hefur október - nærri því einn mánaða - ekki sýnt nein hlýindamerki síðustu áratugi. Áreiðanlegar háloftathuganir ná varla meir en 65 til 70 ár aftur í tímann og allt sem áður kom er nokkuð óáreiðanlegt hvað ástand í háloftum varðar. - En við athugum samt hvort bandaríska endurgreiningin getur sagt okkur eitthvað um vindáttirnar. [Hún er síðri með hæð þrýstiflata fyrir 1920]. 

Fyrst skulum við rifja upp hverjir eru hlýjastir októbermánaða (áætlaður meðalhiti í byggð notaður til röðunar):

röð	ár	staðalvik
1	2016	2,83
2	1915	2,52
3	1946	2,51
4	1959	2,51
5	1920	2,17
6	1908	2,13
7	1965	1,87
8	1939	1,78
9	1941	1,48

Hér höfum við breytt hita í staðalvik (en einingin er áfram °C) - þetta er til þess að við getum borið hitann saman við hita í öðrum mánuðum ársins. Nýliðinn október er langt fyrir ofan næsthlýjustu mánuðina sem eru 1915, 1946 og 1959. Október 1920, 1908 eru nokkuð fyrir neðan. 

Þá er það háloftasunnanáttin - ein og sér (höfum ekki áhyggjur af mælitölunni):

röð	ár	sunnan
1	1908	59,1
2	2016	51,8
3	1959	42,3
4	1914	42,0
5	1920	42,0
6	1915	41,7
7	1946	41,7
8	1951	39,0
9	2015	38,9
9	1953	38,4
10	2007	38,1

Hér er nýliðinn október næstefstur - 1908 er ofan við - en hann er einmitt meðal þeirra hlýjustu líka - fleiri hlýindalistamánuðir eru líka þarna. 

Og sunnanátt nærri sjávarmáli (samkvæmt bandarísku endurgreiningunni):

röð	ár	sunnan
1	1915	25,2
2	2016	24,8
3	1908	24,3
4	1946	21,9
5	1914	20,7
6	1920	20,1
7	1959	18,0
8	1939	16,2
9	1882	15,6
10	2007	15,3

Jú, hér er nýliðinn október líka í 2. sæti - en 1915 er í því fyrsta. Svo sjáum við líka október 1882 - ekki mjög áreiðanlegar upplýsingar - en ákafalesendur hungurdiska vita að sá mánuður var reyndar frostlaus í Reykjavík. 

röð	ár	sunnanbratti
1	1915	6,8
2	2016	6,6
3	1920	6,4
4	1908	5,6
5	1882	5,0
6	1951	4,5
7	1946	4,3
8	2007	4,2
9	1963	4,1
10	1959	3,9

Þessi tafla sýnir þrýstimun yfir landið frá Teigarhorni til Stykkishólms - því hærri sem talan er því meiri er sunnanáttin (norðanátt neikvæð). Nákvæmnin er nú tæplega upp á 0,1 hPa - en við röðum samt og komumst að því að október 2016 á næstmestu sunnanáttina - rétt eins og í næstu töflu á undan - og 1915 í efsta sæti á báðum. 

röð	ár	Vm-Grímsey
1	2016	-0,1
2	1959	0,7
2	2014	0,7
2	1883	0,7
2	1946	0,7
6	2015	0,8
6	1991	0,8
6	1947	0,8
6	1886	0,8
10	1884	0,9

En það var líka merkilegt í þessum október að nú varð mánuðurinn í fyrsta sinn hlýrri í Grímsey heldur en á Stórhöfða í Vestmannaeyjum (mælt er í °C) - og eiginlega merkilegast hvað langt er í næstefsta sæti listans. Venjulega eru met ekki slegin á svo afgerandi hátt. Rétt er að taka fram að það er ekki alveg óþekkt að einstakir (sumar) mánuðir séu hlýrri í Grímsey - en október ekki. 

Fyrsta taflan hér að ofan sýndi staðalvik hitans. Berum nú saman vik og staðalvik í október nú og í öðrum mánuðum ársins - vikin fyrst.

röð	ár	mán	hitavik °C
1	1929	3	5,34
2	1932	2	4,94
3	1964	3	4,72
4	1947	1	4,01
5	1974	4	3,98
6	1933	12	3,92
7	2016	10	3,76
8	1923	3	3,72

Nýliðinn október er í 7. sæti, almennur breytileiki hita er mestur á vetrum hér á landi - merkilegt að október nú skuli yfirleitt hafa komist á þessa töflu - veðurnörd þekkja vel alla aðra mánuði listans fyrir fádæma hlýindi. 

Til að „leiðrétta“ fyrir mismunandi breytilega mánaðanna stökkvum við yfir í samanburð staðalvika og fáum töflu sem á að gera alla mánuði samanburðarhæfa - en er hún það?

röð	ár	mán	hita(staðal)vik
1	2016	10	2,83
2	2003	8	2,76
3	1932	2	2,69
4	1974	4	2,64
5	1929	3	2,59
6	1915	10	2,52
7	2014	6	2,52
8	1946	10	2,51
9	1959	10	2,51

Hér er nýliðinn október á toppnum sem afbrigðilegasti mánuður allra tíma - hvorki meira né minna. - En við skulum taka eftir því að það eru fjórir októbermánuðir á listanum. Það er mjög grunsamlegt. Hér eru 80 ár lögð til grundvallar útreikningi staðalvikanna. Við vitum að október hefur síst gengið í takt við aðra mánuði í gegnum tíðina - sá grunur læðist að ritstjóranum að „náttúrulegur“ breytileiki hans sé kannski meiri en sýnist við fyrstu sýn - og að staðalvikin hafi verið vanmetin miðað við aðra mánuði. 

Niðurstaða? Október 2016 var afbrigðilega hlýr - sennilega má þó skýra hlýindin að mestu leyti með afbrigðum í þrýstifari. Taflan sem sýnir hitamun Vestmannaeyja og Grímseyjar gæti þó bent til annars.