Dögg

Lítum á dögg og daggarmyndun í tilefni þess að sumri tekur að halla. Rifjum fyrst upp hvað daggarmark er. Einnig er minnst á hrím. 

Daggarmark er sá hiti sem loft hefur þegar það hefur verið kælt niður til þéttingar (við óbreyttan þrýsting). Eina leiðin til að breyta daggarmarki lofts (án þrýstibreytinga) er með rakaíbætingu eða rakabrottnámi. Við getum bæði flutt loft til, kælt það eða hitað án þess að daggarmarkið breytist. Ef breyting verður á daggarmarki þýðir það að annað hvort hefur vatnsgufa bæst í loftið (daggarmarkið hækkar), vatnsgufa þést úr því (daggarmarkið lækkar) eða þá að nýtt loft annars staðar að er komið til sögunnar. 

Svo kemur að dögginni:

Ef loft kólnar niður að daggarmarki þéttist vatnsgufan næst jörðu sem dögg. Mismunandi yfirborð kólnar mismikið, það fer eftir lögun (áferð) þess og því hversu mikilli varmarýmd það hefur aðgang að. Jarðvegsyfirborð kólnar að öðru jöfnu minna en efsti hluti gróðurs vegna þess að varmaleiðni frá jarðvegi rétt undir yfirborðinu er nægileg til að hita verði haldið lengur uppi, en gróður er aftur á móti að mestu einangraður frá jörð af lofti sem umhverfis hann er. Á móti kemur að gróður verndar síðan jörðina og neðstu gróðurlög með því að taka á sig megnið af (geislunar-) kælingunni. Hiti við jörð (undir gróðrinum) er þannig stundum nokkrum stigum hærri en við yfirborð gróðursins sem þekur það. Dögg myndast því fremur á gróðri en á nakinni jörð og fremur efst á plöntunum en neðst á þeim.

Yfirborð bíla kólnar sérstaklega mikið vegna þess að „blikkið“ er þunnt og heildarvarmarýmd í því lítil. Dögg (og ís) getur því myndast á bílum áður en hún myndast á jörð eða gróðri. 

Dögg á gróðri myndast bæði úr vatnsgufu sem er í loftinu ofan við og raka úr yfirborðinu. Vegna þess að hiti getur haldist ofan daggarmarks niðri í gróðrinum heldur vatn áfram að gufa þar upp þó þétting eigi sér stað við yfirborðið. En vatnsgufan berst smám saman upp á við og hittir fyrir kaldasta lagið við efri mörk gróðursins. Sé logn eða því sem næst í 2 m hæð berst lítið af raka að ofan og döggin er að mestu mynduð úr vatni sem er að gufa upp úr jörðinni eða neðstu hlutum gróðursins. Raki að ofan er hins vegar ráðandi sé vindur á bilinu 1-3 m/s. Sé vindur enn meiri er blöndun oftast orðin það góð að þurrara og hlýrra loft að ofan verður til þess að hiti helst ofan daggarmarks. Í logni er loftið kaldast næst jörðu og rakastigið því hæst þar.

Daggarmyndunarskilyrði eru því best ef heiðskírt er (hámarksútgeislun) og ef loftið er rakt þegar við sólarlag. Daggarmarkið myndar ákveðna hindrun gegn frekari kólnun því þéttingin skilar umtalsverðum varma til umhverfisins og vinnur þannig gegn því að loftið kólni enn frekar.

Frosthættu á sumrin og snemmhausts er hægt að meta að nokkru leyti af daggarmarkinu, sé það vel ofan frostmarks er ólíklegt að næturfrost verði (ef rólegt aðstreymi af þurru lofti er ekki í gangi). Hægt er að hækka daggarmark lofts næst jörðu með vökvun og draga þannig úr líkum á næturfrosti og stundum er reykur líka notaður í sama skyni. Hann getur dregið í sig varmageisla og þar með fært virkasta útgeislunarflötinn frá jörðu að efra borði reykjarins. Þar með vinnst smátími fyrir plönturnar niðri í reyknum. Báðar aðferðir eru nothæfar til að forðast gróðurskemmdir þegar ljóst er að frosthætta er aðeins lítinn hluta næturinnar.

Vatn á gróðri að morgunlagi er ekki endilega dögg eða af völdum rigningar. Gróðurinn getur hafa safnað á sig örsmáum dropum þegar vindur leikur um hann í þoku. Vatnið getur líka átt uppruna sinn inni í plöntunni vegna þess að á nóttunni eru ræturnar hlýrri en blöðin. Þetta vatn þéttist þegar plantan andar (rétt eins og gufa birtist við vit okkar í kulda). Þessir „öndunardropar” eru venjulega fáir en stórir, venjulega talsvert stærri en daggardroparnir (meir en 2 mm, dæmigerður daggardropi er innan við 1 mm í þvermál).

Í frosti frjósa daggardropar skömmu eftir að þeir myndast, síðan þéttist vatnsgufan í ís utan á þeim ískristöllum sem fyrir eru. Ískristallar þessir eru oftast mjög óreglulegir, með holrúmum og loftbólum og eru því hvítir. Stundum gerist það að eftir að dögg hefur fallið í hita ofan frostmarks að meir kólnar og daggardroparnir frjósa, tæknilega er munur á slíku hrími og því venjulega. Einnig er að morgni dags hægt er að rugla saman dögg annars vegar og bráðnu hrími hins vegar.

Dögg og hrím myndast langoftast vegna útgeislunarkólnunar. Fyrir kemur þó að þau myndast vegna þess að tiltölulega hlýtt loft streymir yfir kalt land. Þegar saman fara útgeislun og aðstreymi af röku, hlýrra lofti getur daggarmyndun orðið umtalsverð. Á strandsvæðum fáeinna eyðimarka er dögg sem mynduð er á þennan hátt umtalsverður hluti ársúrkomunnar og gerir gæfumuninn fyrir lífkerfi þessara svæða (t.d. strönd Máritaníu og Namíbíu).

Ís á jörðu getur að sjálfsögðu einnig myndast við það að vatn eða krapi frýs eða vegna samþjöppunar snævar vegna umferðar eða traðks. Einnig myndast ís á jörð í frostrigningu og sem slyddu- eða skýjaísing.

--- 

Textinn er fenginn úr hinni dularfullu veðurbók trj sem reynst hefur útgefendum landsins ofviða að eiga við. 

Á liggjandanum

Um þessar mundir eru árstíðahvörf í heiðhvolfinu. Austanátt sumarsins er að víkja fyrir vaxandi vestanvindi hausts og vetrar. 

Hluti þessarar myndar birtist hér á hungurdiskum í vor, 14. apríl. Það var rauði ferillinn - (var þá reyndar blár). Hann sýnir styrk vestanáttarinnar í 30 hPa-fletinum, en hann er í um 22 til 24 km hæð frá jörðu (vindhraðakvarði til vinstri á myndinni). Ferillinn liggur neðan við núll á kvarðanum frá því um 20. apríl til um það bil 25. ágúst. Austanáttin (lágmark ferilsins) er í hámarki um sólstöður. 

Athugið að myndin nær til 18 mánaða - til þess að við sjáum báðar árstíðir, vetur og sumar, í heild sinni. 

Blái ferillinn sýnir hins vegar meðalvindhraða - hver sem svo áttin er. Hann fer að sjálfsögðu aldrei undir núll. Á því tímabili sem hér er til grundvallar er lágmark meðalvindhraðans þann 21. ágúst. Sá dagur hnikast sjálfsagt eitthvað lítillega til eftir tímabilum. 

Græni ferillinn sýnir svonefnda áttfestu, eða festuhlutfall. Þetta er hlutfall vigurvindhraða og meðalvindhraða. Sé áttin laus í rásinni er festan lítil. Blási vindur úr vestri helming tímans og svo jafnstrítt úr austri hinn helminginn er vigurmeðaltalið núll - alveg sama hversu mikill meðalvindhraðinn er. Festuhlutfallið er þá núll. Blási vindur úr nákvæmlega sömu átt allan tímann verður festuhlutfallið einn, alveg sama þótt styrkurinn sé síbreytilegur. 

Festuhlutfallið er mjög hátt meginhluta ársins í 30 hPa. Vindátt er svipuð sama dag frá ári til árs - úr vestri í hátt í 8 mánuði að vetri, en úr austri nærri 4 mánuði að sumarlagi. Skiptin eru furðusnörp - við sæjum þau þó ekki á mynd sem þessari ef þau kæmu alltaf nákvæmlega sama daginn. Umskiptin verða ekki sama dag á hverju ári - en ekki fjarri því. 

Festulágmörkin tvö eru hér 19. apríl að vori - og svo 23. ágúst síðla sumars. Meðalvindhraði er ívið minni í lok sumars heldur en á vorin og fellur lágmark hans nánast saman við festulágmarkið. Ritstjóri hungurdiska líkir þessu við liggjanda sjávarfallanna - fallaskipti. En athugum að við tölum ekki um að komin sé fjara þó farið sé að falla út. Á sama hátt er varlegt að tala um að sumri sé lokið strax við liggjandann. En það styttist þó í haustið.

Þessi liggjandi er greinilegastur í heiðhvolfinu - en hans gætir einnig neðar. Myndir sem sýna það hafa verið gerðar og reyndar hefur verið á þær minnst á hungurdiskum áður. En ferlarnir sem þær sýna eru ekki eins hreinir - það þarf lengri tíma en 40 til 60 ár til að hreinsa upp suðið. 

Það þarf verulegar breytingar á veðrakerfinu til að hnika árstíðaskiptum vindátta heiðhvolfsins til. En það er víst flest mögulegt er okkur sagt. Í pistli á hungurdiskum 22. maí 2016 var um slíkt fjallað og þann nærtækari möguleika að heiðhvolfsaustanáttin ryðji sér leið neðar en hún nær - eða að það slái verulega á sumarvestanáttina í veðrahvolfinu.