Af árinu 1859

Mikil harðindi gengu yfir árið 1859. Árið er það kaldasta hér á landi frá því mælingar hófust, ásamt 1866 og kannski 1812. Meðalhiti í Stykkishólmi var aðeins 0,9 stig, 2,5 stigum neðan meðallags næstu tíu ára á undan. Áætlaður meðalhiti í Reykjavík er 2,5 stig og -0,8 stig á Akureyri. Sérlega kalt var í mars og apríl og bæði febrúar og desember eru einnig á meðal þeirra köldustu sem vitað er um. Aðeins einn mánuður, júlí, telst hafa verið nærri meðallagi hvað hita varðar - en allir aðrir mánuðir kaldir. Í apríl virðist hafa linað ívið fyrr sunnanlands en annars staðar á landinu. Gríðarlegur hafís var við landið og einnig óvenjulegir lagnaðarísar. Hefur þessi vetur verið nefndur „álftabani“ eða „blóðvetur“ [sjá neðanmálsvísun]. 

Fjörutíu og einn dagur telst sérlega kaldur þetta ár í Stykkishólmi, 19.apríl kaldastur að tiltölu. Langflestir köldu dagana voru í mars og apríl (sjá lista í viðhengi). Ekki hafa fundist neinar mælingar frá Reykjavík síðari hluta ársins. 

Úrkoma í Stykkishólmi mældist 626 mm. Er það nokkuð neðan meðallags. Úrkomulítið var í apríl og október.

Loftþrýstingur var óvenjuhár í apríl og október, en óvenjulágur í ágúst. Lægsti þrýstingur ársins mældist í Stykkishólmi þann 20.janúar 953,4 hPa, en hæstur á sama stað þann 13.desember, 1044,8 hPa. Breytingar frá degi til dags voru með minna móti í apríl, september og október og bendir til þess að vindar hafi lengst af verið hægir í þessum mánuðum (þó ekki væru þeir illviðralausir). 

Hér að neðan má finna helstu heimildir um veðurfar ársins. Nokkuð af veðurskýrslum og dagbókum er enn óyfirfarið. Að vanda er stafsetning að mestu færð til nútímavenju. Fleiri slysa er getið í heimildum heldur en nefnd eru hér að neðan. Óljóst er hver þeirra tengdust veðri og dagsetningar vantar. 

Þjóðólfur segir 31.janúar:

Með vermönnum sem nú eru farnir að sækja til útveranna úr ýmsum áttum, fréttist ekki annað en hið æskilegasta og besta vetrarfar og veðrátta bæði fjær og nær, og bestu fjárhöld hvívetna, á þeim fénaði sem til er.

Norðri finnst þorri ískyggilegur í stuttum tíðarpistli þann 31.janúar:

Enn sem komið er má kalla kalla veturinn góðan, þó að þorri hafi byrjað með hríðum og töluverðum snjó, og sé nokkuð ískyggilegur.

Norðri segir af slysförum í pistli þann 28.febrúar:

Fyrir austan hafa menn orðið úti. Erlendur Erlendsson roskinn bóndi i Hafursá í Skógum á Hallormsstaðahálsi, maður úr Norðfirði eða Hellisfirði á Hrafnaskörðum, Sigfús bóndi Einarsson á Stórabakka í Hróarstungu á leið frá Haugsstöðum á Jökuldal og heim;

Þjóðólfur segir líka af slysförum 28.febrúar:

Undir lok [janúar] varð útí bóndi einn í Snæfellsnessýslu, Guðmundur Sumarliðason á Berserkjahrauni, hann var við fjárgæslu með konu sinni, og er hann sá vant nokkurra kinda, sendi hann konuna á næsta bæ til að spyrjast fyrir um þær, en varð sjálfur úti.

Norðri ræðir árferði og veðurfar í pistli 20.mars:

Veðráttuna um þetta leyti má kalla æði harða einlægt síðan vér gátum hennar síðast; seinni hluti þorra og allt fram til þessa tíma nú í góulok hafa hér norðanlands verið harðviðri og jarðbönn mikil. Eyjafjörður er nú lagður langt út, og hafís kominn inn á hann utanverðan. Þessi jarðbönn, áfellið í haust og ill hey frá hinu síðasta óþurrkasumri hafa lagst þungt á fólk, og flestir hér í Eyjafirði eru nú orðnir heylitlir, og sumir svo, að til vandræða horfir. Þó að nú reyndar enginn geti kallað vetur þenna enn sem komið er nema í nokkuð harðara lagi, verður þó allt hið sama ofan á, heyskortur og skepnutap meira og minna hvernig sem í ári lætur. Þetta er farið að liggja hér svo í landi í þessari sýslu, að varla mun af veita þó að vér förum nokkrum orðum um það, til þess að sýna, hve búnaði vorum er mjög áfátt í þessum efnum. Báðir hinir næstliðnu vetur 1856—57 og 1857-58 máttu heita ágæta góðir, og þó hafa menn hér sumir þurft að reka af sér fé og koma því niður sökum heyleysis báða veturna. Yfirvöld og hreppstjórar hafa því reynt til þess allvíða, að fá bændur til að setja skynsamlega á heyafla sinn; en það kemur fyrir ekki.

Slysaför. 21. janúar fóru tveir ungir menn, Indriði Jónasson frá Grund og Ólafur Grímsson frá Lómatjörn í Laufássókn í Þingeyjarsýslu, báðir á 17. ári til rjúpnaveiða, og urðu, kippkorn fyrir utan og ofan Lómatjörn, undir sjóhengju, sem sprakk úr brekku á þá er þeir voru í laut undir; hafði þar aldrei fallið snjóflóð fyrr svo menn myndu. Drengirnir fundust daginn eftir báðir dauðir. Þeir voru hraustir unglingar og líklegir til dugnaðar.

Þjóðólfur ræðir hrakninga, árferði og veðurfar í pistli 29.mars (nokkuð stytt hér):

Í þriðju viku þorra (8—12.[febrúar]) varð úti piltur einn fyrir innan tvítugt frá Illugastöðum á Ytri-Laxárdal (Skagafjarðarsýslu); hann var á skíðum, og fundust þau nál. 30 faðma frá prestssetrinu Hvammi í Laxárdal, en pilturinn var ófundinn þegar síðast spurðist, er haldið að hann hafi orðið undir skafli eða í snjóflóði og týnst svo. Aðfaranóttina hins 7.[mars] varð úti ungur og frískur maður frá Stórafjalli í Mýrasýslu, og daginn eftir (7.[mars]) urðu úti 2 menn aðrir, annar var frá Kolviðarnesi í Mýrasýslu [svo] en hinn var bóndi frá Grímsstóðum í Breiðuvíkurhreppi í Snæfellsnessýslu. — 21.[mars] týndist bátur héðan á suðurleið með 2 mönnum. ... Föstudaginn, 11.[febrúar] um morguninn í einmuna góðu veðri, logni og heiðskírum himni, fóru 6 skip í hákarlalegu frá veiðistöðnum, Hjallasandi, Keflavík og Rifi undir Snæfellsnesjökli. En er degi tók að halla, fór þegar að hranna suðurloftið, svo að 2 skipin fóru þegar af stað og náðu landi um kveldið, en 4 lágu eftir, þar eð nægur hákarl var fyrir; Önnur 2 skipin lentu daginn eftir, með illan leik, eftir mikinn barning og útilegu um nóttina, í einhverju hinu afskaplegasta sunnanveðri ofan af jöklinum, einkum mestallan laugardaginn. Annað hinna 2 skipanna sem þá voru eftir heimtist aftur og lenti með öllu heilu og höldnu eftir 5 daga útivist að Hjallasandi hvaðan það fór. — Fyrir þessu skipi réð Gísli Gunnarsson frá Skarði á Skarðsströnd, sem réttilega mun vera álitinn einhver hinn úrræðabesti og duglegasti sjóferðamaður hér við Breiðafjörð. — Skip þetta komst þannig af, að það gat beðið af sér það allra afskaplegasta ofviðri, mestmegnis með því að liggja fyrir akkeri, þó það ræki yst út í miðjan Breiðafjörð, móts við Öndverðarnes; úr því slotaði veðrið lítið eitt, svo formaður fór að sigla og náði loks hina sömu nótt litlu fyrir dægramót á sunnudaginn, inn í Rauðseyjar á Breiðafirði; ... Hið annað skipið er vantaði, kom aftur fyrst í dag, og hafði það hleypt vestur á Barðaströnd, ... [Undir Jökli 24.febrúar A.B.]

Megn harðindi og víðast hagleysur hafa mátt heita óslítandi síðan um nýár allt fram á þenna dag; í heilbrigðu héruðunum [vísað til fjárkláðans] er víða komið í heyleysi, vetrarmálnyta hvívetna mjög rýr sakir þess hvað öll mjólkurhey voru hrakin og skemmd undan sumrinu. Hafís fyrir gjörvöllu Norðurlandi og Vesturlandi norðan- og vestanvert, er bannar bæði Ísfirðingum og Strandasýslumönnum fiskiafla og hákarlaveiði; og þetta mikla norðangaddsíhlaup sem hefir staðið um næstliðna 4 daga lofar reyndar eigi góðu um að góustraumarnir hafi getað hrakið hafísinn í burtu. — Fram til miðs [febrúar] hafði orðið mest frost á Akureyri 24°R [-30°C], en hér hefir Það mest orðið 14°R [-17,5°C] á þessum vetri.

Þorleifur í Hvammi segir í athugasemdum við veðurathuganir: „Febrúar: Veðráttan hefir verið mjög óstöðug þenna mánuð og fanndýpi komið hér mikið eins og varla hefir fengist neinn dagur einsýnn að útliti. Mars: Rétt sama blika hefir gengið upp þenna mánuð, og hinn fyrri og síðan veðrátta breyttist í vetur og næstliðið sumar, var óþerra- og votviðra-bliku-uppgangur á loft. 

Þjóðólfur segir frá 20.apríl [miðvikudag í dymbilviku]:

Veðurbatinn er horfði til 4.—5.[apríl], eftir því sem viðraði hér syðra, varð eigi til neinna riða hér, en til uppsveita gætti hans lítið, eða þó heldur alls ekki neitt, því þar varð bloti sá að ísing einni, er hleypti snjókynginu sem fyrir var í enn harðara jökul. Fregnirnar víðsvegar úr sveitunum, eru mjög bágar og ískyggilegar; heyleysi er almennt nær og fjær, svo að sumstaðar er farið að skera kýr hrönnum saman. Um byrjun [apríl] var búið að skera 30 kýr í Eyrarsveit vestra, og 20 í Helgafellssveit, og talið víst, í bréfum frá 7.-9.[apríl], að eins mörgum kúm eður fleirum mætti þar til að farga hér á ofan ef sömu harðindi héldist fram til sumarmála; víða að eru líkar fregnir, og þótt eigi sé getið almenns peningsfellis um byrjun þ.mán. í Skaftafellssýslu, þá er skrifað þaðan, að almenningur fyrir austan Mýrdalssand verði í námi fyrir fénað sinn og almennur peningsfellir liggi opinn fyrir, ef eigi yrði kominn bati um miðjan [apríl], en allir vita nú að sömu eru hörkurnar yfir allt, og frost á hverjum degi í forsælu, fram á þenna dag, í heiðskírasta veðri; næstliðna viku var hér í staðnum 7° frost R [-8,8°C]. Yfir höfuð að tala horfist til hins mesta peningsfellis og þar af leiðandi harðæris, ef eigi snýst veður sem bráðast til batnaðar. Niðurskurðarsveitirnar standa nú langbest að með heybirgðir, og um uppsveitirnar í Borgarfirði eru nú fjárlausu bændurnir að kaupa fé, hver um annan þveran af Mýramönnum og Dalamönnum, undan hnífnum, hverja á 5 rd. og lítið minna. Hafís er með öllu Norðurlandi og Vesturlandi og það inn á Breiðafjörð sem er þó, að sögn næsta sjaldgæft; kaupskip komust nú eigi inn á Stykkishólm fyrir ís, og urðu að hafna sig á Grundarfirði.

Þegar gufuskipið lá hér um mánaðamótin, varð hér nú sú nýlunda. að klakinn varð staðarbúum að góðum fjárafla; skipið skorti barlest, Sundin hér inn frá, þar sem helst er barlestargrjót, voru öll undir lagís, þar til voru flestir menn við sjó, og vart auðið að fá neina til að hverfa úr skiprúmi og yfirgefa ræði til þess að vinna að grjótflutningum, síst fjærri veiðistöðvum. Póstskipsmenn tóku þá það ráð, að láta afla klaka til barlestar, og var nægð af honum hér á Tjörninni, er hefir mátt heita botnfrosin fram á þennan dag. Dýralæknir Teitur Finnbogason gekk í samning við skipverja, og skuldbatt sig til að afla og koma út á gufuskip, að minnsta kosti 600 skippundum af klakahnausum, fyrir 6.[apríl], ef hvert skpd. væri borgað 1 rd. 16 sk.; en þeir undirgengust í móti að kaupa 900 skpd. sama verði, ef svo mikils yrði aflað. Teitur Finnbogason aflaði nú alls 900 skpda og flutti út á skip, og tók hann í staðinn 1050 rd. Höfðu mýmargir af þessu hina arðsömustu atvinnu meðan á því stóð, því ótal hendur komust þar að vinnu; fulltíða menn hjuggu upp klakastykkin og komu þeim upp á sleða og vagna, aðrir óku vögnunum ofan til strandar, aftur vógu aðrir klakahnausana og báru á skip og reru út með til gufuskipsins; ekki unnu aðeins fullorðnir menn hér að, og höfðu af því bestu atvinnu í gæftaleysinu, heldur einnig amlóðar og ómagar, því ótal ungsveinar, 7 vetra og eldri, óku tveir og tveir, á smásleðum, hinum smærri klakahnausum ofan til strandar; svo það mátti segja eins og í kvæðum, að „allt sem vettlingi valdið gat, vatt sér á kreik“ til þess að afla sér fjár fyrir klakann.

Norðri segir af harðindum og slysförum í pistli 30.apríl:

Fréttirnar með pósti eru engan veginn ríflegar, því þó veturinn væri góður framan af sunnanlands, var þó nú, þegar póstur fór norður, um mesta fannfergja þar og jafnvel á útnesjum syðra. Allstaðar hér um Norðurland og Austurland hefir vetrarríki og jarðbönn haldist, með grimmustu frostum nú fram yfir páska [24.apríl]. Víða hér nyrðra eru menn búnir að skera fjölda fjár, kýr og hesta, þó mun fellir enn sem komið er mestur hér í Eyjafjarðarsýslu, en víðast þar sem vér höfum til frétt munu menn heylausir hafa verið um sumarmál. Víða er fé orðið mjög framdregið og magurt, og öll líkindi til að fjöldi falli enn, verði vorið ekki því betra. Af Vestfjörðum er oss nýlega skrifað úr Ísafjarðarsýslu að þar líti út fyrir stórkostlegan fellir og vetur hafi verið hinn grimmasti, og bjargræðisskortur hafi verið þar svo mikill, að út leit fyrir að mannfellir yrði í einum hrepp. Ísalög eru hin mestu hér fyrir landi, sem verið hafa nú í langa tíma. Hefir oss verið skrifað og sumt sagt af ferðamönnum, að ís sé fyrir öllum Vestfjörðum suður undir Breiðafjörð, fyrir öllu Norður- og Austurlandi suður að Horni. Ís þessi bannar hér enn sem komið er skipakomur allar og er svo mikill hér fyrir landi, að bið sýnist muni verða á því, að hann losni héðan fyrst um sinn. Þó að því sólbráðir nokkrar hafi verið hér með næturfrostum síðan um páskana, hefir þó enn lítil jörð komið upp, þó það sé undir eins orðin dálítil hjálp. Þessi mikli ís hefur nú enn ekki flutt aðrar bjargir að landi voru en einn hvalreka á Skagaströnd; er sá hvalur sagður fertugur, og hafi allmörgum orðið að björg. Fleiri hvalir er sagt þar liggi í ísvökum á Húnaflóa, er menn þó enn ekki hafa getað banað eða haft not af.

Slysfarir: Úti hefir orðið unglingspiltur frá Kolbeinsá í Strandasýslu 6. mars. Hann var bróðir Jóns Markússonar, er drukknaði í fyrra sumar í Drumbafljóti; annar þaðan úr sýslu varð úti á Steingrímsfjarðarheiði á heimleið úr Ísafirði. Tveir menn duttu ofan um ís norður á Veiðileysufirði fyrir innan Reykjafjörð; þeir voru úr Kaldrananess sókn, og komst annar af, en annar var örendur er hann náðist upp, það var ungur maður nýkvongaður.

Þjóðólfur segir þann 2.maí [í neðanmálsathugasemd við almenna hallærishugvekju]:

Vér vitum til, að þessi hugvekja er skráð nokkru fyrir páskana eða áður en veðurbatinn kom sem síðan hefir haldist hér syðra; sólskin, sólbráð og veðurblíða um daga, en frost um nætur. Veðurlagið og hin stöðuga norðankæla, sem hér er enn, spáir eigi heldur því, að hafíslaust sé enn orðið fyrir Norðurlandi, eða að þar sé enn kominn neinn verulegur bati, hvað sem nú þar um fréttist með pósti; en skrifað er nú að hafísinn sé að reka suður með landi. Svo víða sem fregnir hafa borist að úr sveitum, þá hefir veðurbatinn náð víða yfir hér um allt Suðurland og Mýrar og víst orðið að bestu notum, þar sem fénaður var eigi kominn í því meiri megurð, og heyþrot orðin, en svo er að sögn, mjög víða vestur um Mýrar. Í Skaftafellssýslum er nú von um að fénaður skrimti af.

Norðri segir frá 30.maí:

Vetrarríki og fannfergja hélst hér allt fram að þriðja í páskum [26.apríl] og þó að þá kæmu góðviðri og hægar sólbráðir, fyrst með miklum næturfrostum, þurfti ærið langan tíma til að svo tæki upp, að næg jörð fengist, og enn í dag, 29.maí er hér svo að kalla öldungis gróðurlaust. Ísinn hefir legið hér einlægt fyrir landi og gjört hér mikinn skaða með kulda, er bæði veldur gróðurleysinu og dregur hinn litla merg úr skepnum, er áður voru fullgrannar, þær sem af komust, og er fé hér einlægt að falla til þessa dags, og varla annað sjáanlegt, en margt fleira veslist enn upp. Ísinn hefir einnig til þessa dags varnað öllum skipakomum til Norðurlands, og allri hákarlaveiði, og enn hefir hér engi björg fengist úr sjó, sem neinu sé teljandi. Vorið og sumarið í fyrra og næstliðinn vetur mun að mörgu leyti þykja minnisstæður kafli í harðindafrásögnum lands vors. Eftir góðan vetur[1858] og langvinna árgæsku kom þetta kalda vor með sífelldum snjó og hretviðrum sem hélst langt fram í júnímánuð; og þó að margir ættu þá miklar fyrningar, gáfust þær þó mjög upp, því vortíminn er eins og allir vita hinn mesti heyþjófur, þegar svo viðrar að gefa þarf. Óþurrkarnir í fyrrasumar voru svo miklir, að öll hey stórskemmdust, og það enn meira en menn hafa búist við.

Enn segir Þjóðólfur af árferði og afleiðingum vetrarharkanna þann 10.júní:

Póstar komu að vestan og norðan um síðustu mánaðamót, og með þeim bréf úr mörgum héruðum; ekki úr Múlasýslum hingað, yngri en um 20. apríl, og voru þá hörkurnar þar sem mestar, og allir firðir alþaktir hafís. Bréf úr Eyjafjarðar- og Þingeyjarsýslu, 20.—22.[maí], segja að hafísinn hafi þá dagana verið að leysa frá Norðurlandi, nokkru fyrr fyrir norðan og austan Tjörnes; Eyjafjörður varð íslaus 18.[maí] og Húnaflói norðan til (fyrir framan Skagaströnd) um sama leyti, en allir Vestfirðir fullir enn með ís um síðustu mánaðamót. Lagnaðarísinn hélst og lengi á Breiðafirði; merkur bóndi hefir skrifað, 15.[maí], að Breiðasund, milli Hrappseyjar og Yxneyjar, hafi ekki leyst fyrr en 8. maí, mældi hann þá skömmu síðar þykkt eins jakans, og var 40 álnir [um 15 m], og segir vafalaust, að sumir jakarnir hafi verið þykkari; þetta var lagnarís en ekki hafís; en straumar höfðu spýst yfir ísinn og fannfergið hlaðist í og allt svo orðið samfrosta; enda var á einmánuði oft 16—20° mælistiga frost þar um eyjarnar, og er furða mikil, ef það var eftir R mæli, þar sem frostið náði hér aldrei meira en 14°; um Pálmasunnudag (17.apríl) var frostið 20°R [-25°C] vestan til í Þingeyjarsýslu. Illviðri og fannkoma var hin mesta um öll héruð lands, frá góukomu og til páska, og það svo stöðugt og óslítandi, að menn eigi þykjast muna slíkan illviðrabálk og svo langan og harðan sem þenna. — Af flestum eða öllum norðanbréfum er að ráða, að víðast hafi þar verið hver skepna á gjöf, fram til 1.—10.[maí], að almenningur hafi þar verið orðinn í námi með fóður, að einstöku menn hafi orðið að sæta tilfinnanlegum fjárfelli, jafnvel helst hinir fátækari, en að fjárríkari mennirnir flestir hafi orðið fyrir minni fjármissi að tiltölu eða litlum, og hafi þannig ekki orðið norðanlands almennur né tilfinnanlegur fjárfellir; en út leit fyrir, að sauðburður mundi þar víða misheppnast, því vart var neinstaðar farið að votta til gróðurs um 20. [maí], en mesta illviðrakast gjörði þar 25.—27.[maí] Líkar fréttir þessum, um fjárhöld o.fl., eru austantil úr Strandasýslu, Barðastrandar- og Dalasýslu og vestari hluta Ísafjarðarsýslu; í norðari hluta sýslunnar og vestantil í Strandasýslu er sagður mesti fjárfellir og neyð. — Bréf sem komu til Eyjafjarðar úr Norðurmúlasýslu um 20.[maí] kvað hafa sagt, að einnig þar mundi eigi verða mikill fellir. Úr Suðurmúlasýslu og Austurskaftafellssýslu hafa menn ekki fréttir síðan batinn kom. — Um Síðu og Meðalland horfði eigi til almenns fellis, talsvert meira um Skaftártungu, en almennur hrossa- og fjárfellir sagður um Mýrdalinn; sagði svo maður er hér var á ferð þaðan fyrir skemmstu, að eigi muni þar um sveit nema 2—3 bændur (af nálægt 112 búendum), er enga skepnu hefði misst; undir Eyjafjöllum einkum austantil, er einnig sagður meiri og minni fjárfellir; um Borgarfjörð hafa hross horfallið að mun hjá einstöku mönnum, einkum þeim er flest eiga stóðið.

Norðri segir frá 30.júní:

Veðuráttan hefir allajafna verið köld, nema dag og dag, en fremur úrkomulítil. Það hefir því allt að þessu lítið út fyrir að grasvöxtur mundi verða sárlítill í sumar, enda er jörð einkum þýfi og lautir víða hvar kalin til stórskemmda. Hafísinn hefur líka alljafnt legið ýmist grynnra e&a dýpra hér fyrir Norðurlandi, og sumstaðar allt til skamms tíma verið nær því landfastur og tálmað mjög sjóarútvegum. Hvalir hafa fundist dauðir í ísnum, líklega frá því í vetur meira og minna skertir og skemmdir, en þeirra orðið lítil not vegna fjarlægðar frá landinu og að þeir hafa ekki náðst út úr ísnum. — Hákarlaafli hefir verið en hjá flestum lítill.

Þjóðólfur segir frá 15.október undir fyrirsögninni: „Sumarfar og árferði“.

Þetta sumar hefir verið allstaðar um landið hið kaldasta og óhlýjasta, er hér hefir gengið yfir land um næstliðin 30—40 ár; enda hefir sést til hafíssins víða um norður- og vesturstrendur landsins allt fram til byrjunar [september], þó að hann hvergi hafi verið landfastur; víða var það hér sunnanlands, að snjófannir lágu óuppteknar á túnum fram yfir fardaga, og að eigi var orðið stunguþítt í görðum um Jónsmessu; og sumstaðar hér syðra hefir þess orðið vart nú í haust, þegar borið hefir verið á völl, að klaki hefir eigi verið þiðnaður í fjóshaugum. Um septemberbyrjun gjörði hið mesta norðankólgukast; féll þá svo mikill snjór víðast norðanlands að alhvít var jörð í byggð, en ófærð varð svo mikil á fjallvegum í Þingeyjarsýslu, að menn urðu að ganga af hestum sínum; um 20.[september] var ökklasnjór í byggð norður í Bárðardal. — Grasvöxtur varð hér syðra víðast hvar í meðallagi á túnum eða vel það, en í betra meðallagi á útjörð, svo var og um útjörð víðast norðanlands, en tún lakari; en allt Vesturland var mikill grasbresti, og þar af leiddi, að víðast urðu þar um sveitir ill og lítil heyföng, með því nýting var í þar í mörgum sveitum lakari en hér syðra; svo varð og allur heyskapur af útjörð mjög lítill og endasleppur um Þingeyjar- og Eyjafjarðarsýslu, sakir hinnar illu veðráttu, og fannkomu um byrjun [september]; en svo sagt úr Þingeyjarsýslu að margur búandi þar hafi ráðgjört að gjörfella lömb sin. Allstaðar um land nýttust töður með lakara slag, einkum af því, að víðast voru þær djarfhirtar svo að hjá mörgum hefir legið við bruna, en útheysafli varð að lokum góður víðast hér syðra og um Húnavatns- og Skagafjarðarsýslu. — Jarðeplaræktin, hefir allstaðar misheppnast, og víðast eftirtekja svo gott sem engin, úr bestu görðum hér í Reykjavík er hún helmingi minni en í meðalári. — Fiskiafli hefir verið góður hér syðra í sumar, en gæftaleysi staðið fyrir, en um Breiðafjörð svo einstakt bjargarleysi af sjó, að lundinn hefir enga björg getað fært kofum sínum, svo hún hefir legið dauð af megurð í holunum, en svartfugl og veiðibjalla lagst þar á jarðeplagarða, sakir skorts á annarri bráð, og skemmt stórum og rifið hinn litla ávöxt.

Þjóðólfur heldu áfram þann 31.október:

Til viðbætis því er vér skýrðum frá um sumarfar og árferði í síðasta blaði, má geta þess að heyafli hefir orðið mjög lítill um gjörvallar Múlasýslur bæði sakir grasbrests og illrar nýtingar; undir lok [september] lágu töður enn óhirtar af túnum um Langanes. — Mest kvað bágindin og neyðin vestra vera í Breiðavíkurhrepp (sunnanundir Jökli), mest sakir aflaleysisins næstliðið vor og sumar; er þar um til merkis að í meðalárum er vanalega flutt út frá Búðum, kaupstaði Breiðvíkinga, nálega 200 skippundum af fiski, en í sumar var skipað út þaðan einum 20 (tuttugu) skippundum af fiski. — 20 búendur sögðu sig þar til sveitar i vor. — Haustveðrátta hefir allstaðar verið einstaklega góð, allan framanverðan þenna mánuð fram undir þetta síðasta norðaníhlaup (19.—26. október); það var víða um Skagafjörð og Húnavatnssýslu að menn stóðu að heyskap fram yfir miðjan mánuðinn. — Hér um Nesin gæftatregt og aflalítið.

Norðri fer yfir veður, búskap og slysfarir þann 19.nóvember (slysfarakaflinn styttur hér):

Veðráttufarið í sumar var hér um sveitir æði bágt og víðast norðanlands framan af sumrinu. Grasvöxturinn hefir víðast hvar verið í minna meðallagi, og hirðing svo að segja allstaðar mjög bág. Seint í ágúst voru enn víða töður úti og í mörgum sveitum skemmdust þær stórlega sökum þess að í þeim hitnaði, þó álíta margir að hey sé betri að gæðum og kraftmeiri en í fyrra. Seinast í ágúst komu góðir þerrar í Húnavatns- og Skagafjarðarsýslum og ætlum vér, að heyskapur hafi orðið þar að lokunum víðast hvar í góðu meðallagi að vöxtunum og úthey með allgóðri hirðingu. Hér í sýslu komu þurrkarnir svo seint, og heyskapur var kominn svo lítið áleiðis, að áfellið sem kom á um göngurnar, kom svo á, að mikið hey var hér úti í Eyjafirði og norður um, og náðist ekki fyrr en löngu seinna og þá mjög hrakið. Enn bágara er sagt af heyskap öllum að austan, og hefur þar verið bæði grasbrestur aftaksmikill víðast hvar á harðvelli og nýting hin versta; hefir frést þaðan, að fólk hafi rekið fjarska margt fé í kaupstaði, og það svo, að kaupmenn hafi eigi getað veitt því öllu viðtökur, og að sama hófi mun þá hafa verið slátrað heima. Hér norðanlands var engin fjártaka á Akureyri og lítil sem engin á Húsavík, enda mun hafa verið langt frá því, að fólk hér í sýslu muni hafa haft fé aflögu frá búi sínu eftir fjárfellirinn næstliðinn vetur og vor, og í Þingeyjarsýslu voru samtök í mörgum sveitum um að farga ekki bjargræði út úr sveitinni. Í Skagafirði var og nokkur fjártaka í Hofsós og vitum vér óglöggt, hve mikið það hefir verið, þó að vér ætlum, að svo muni ekki vera. Síðan um veturnætur lagði hér allstaðar og norður og austur undan að með miklum snjóum og sterkum frostum, svo Eyjafjörð lagði út fyrir Oddeyri og hvervetna varð hin versta ófærð og snjóþyngsli, en nú er aftur um miðju þessa mánaðar [nóvember] komnir sunnanvindar og þíður svo hér er nú orðið snjólítið. Vestur undan í Húnavatns- og Skagafjarðarsýslum mun snjókast þetta hafa orðið vægara.

Nú hafa tvö hákarlaskip farist hér. Annað skipið, sem vér ætlum að nefndist Gustur áttu menn á Sléttu og Raufarhöfn, og voru á því 6 menn ungir og liðgóðir. Stýrimaður á því var Ólafur Þorsteinsson ættaður af Flateyjardal; ... Er sagt að Flandrarar hafi séð það farast í ís, en eigi getað bjargað. Annað skipið var hér úr Eyjafirði með 10 manns og átti það Þorsteinn Daníelsson á Skipalóni, umboðsmaður og dannibrogsmaður, það hét Leyningur. ... Skipstjóri Jóhann Sigurðsson frá Hrísum, sem lært hafði stýrimennsku erlendis, ... Ætla menn og, að skip þetta hafi farist í ís annan í hvítasunnu [13.júní], og þóttist Gunnlaugur skipstjóri Gunnlaugsson og skipverjar hans, er nýlega höfðu fært þeim vistir frá landi, því þeir lögðu seinna út, sjá rök til þess, að skip færist, en voru of fjærri til að geta veitt nokkra björg. Þegar skip þetta fórst var veður ekki hvasst, en skipið hefir að líkindum lent á ísjaka og orðið svo lekt, að það hefir sokkið, og sýnir það dæmi, að hin mesta nauðsyn er á, að hákarlaskipum fylgi bátar, er skipverjar geti leitað sér lífs á í slíkum viðlögum.

Norðri segir fréttir að sunnan þann 30.nóvember:

Í gær 28.[nóvember] kom pósturinn að sunnan, og var mönnum farið að lengja eftir honum, en hann hefir orðið að bíða eftir póstskipi, sem ekki kom fyrri en 9.[nóvember], svo ferðin má kalla að hafi gengið vel. Fréttir bárust litlar með því, og lítið fréttist tíðinda með pósti, nema góða tíð allstaðar um þetta leyti, og svo varð eins og vér áður gátum til, að snjókast það er kom um byrjun vetrar varð minna hér vestur um, svo að víða hefir ekki lömbum verið kennt át í Húnavatnssýslu. Heyskapur lítill á Vesturlandi og nýting ill. Á Suðurlandi grasvöxtur í betra lagi, en víða stórskemmdir á heyjum af bruna, hinar mestu er menn þykjast muna. Hey loguðu á 5 bæjum í Borgarfirði, Leirá, Leirárgörðum, Árdal, Fosskoti og Heggstöðum en fóru þó ekki alveg. Fiskiafli góður á Akranesi en minni á Suðurnesjunum og gæftalítið, laxveiði með minna móti í Hvítá í Borgarfirði og nokkuð misjafnt en þó allmikil.

Í Norðra 30.nóvember er einnig frásögn af fjárkaupaferð Rangæinga til Norðurlands. Hér sleppum við upphafinu - en þar er greint ítarlega frá ástæðum ferðarinnar (ekki einfalt mál):

Urðum vér þá eins og á tveim áttum, þar sem vér á aðra hlið vorum búnir að vera heilt ár fjárlausir en á hinn bóginn yfir öræfi að sækja, og þegar kominn vetur. Réðum því af, með ráði alþingismanns okkar að leggja norður Sprengisand, hálfum mánuði fyrir vetur, ef ekki til fjárkaupa, þá samt til að búa oss undir þau framvegis, með því að taka hesta til vetrarfóðurs af Þingeyingum. Ferðin norður gekk oss svo vel, að við vorum á 4 dögum komnir norður í Bárðardal; og af því þá var besta tíð norðanlands, réðumst vér í að snúa okkur að fjárkaupunum, - sem fyrir fylgi bestu manna tókst þannig, að vér fengum úr Fnjóskadal, Ljósavatnshrepp, Reykjadal og Mývatnssveit, liðug 300 ær og lömb til samans. En — „ekki var sopið kálið þó í ausuna væri komið“ — því jafnskjótt og féð var saman komið, var veðri brugðið. Þó lögðum vér úr byggð laugardaginn 1. í vetri, [22.október] með 2 duglegum fylgdarmönnum úr Bárðardal, í þeirri von, að vér mundum sleppa með féð suður af Sprengisandi — því veðurstaðan var á eftir okkur; en þegar vér vorum lítið eitt komnir upp á Sprengisand, gekk í stórhríð með brunafrosti, og svo miklu sterkviðri, að fé og hesta sleit frá tjöldunum. Af og til létti þó veðri, svo að vér eftir 16 dægra útivist gátum tínt saman rúmar 90 kindur, sem reknar voru til byggða út í Bárðardal. Gjörðu þá Bárðdælingar 5 menn með 5 hesta fram á öræfi, er fundu eftir viku aðeins 30 kindur. Með þessum leitarmönnum lögðu 4 félagar suður, en 1 varð eftir sökum uppáfallandi heilsubrests, er dveljast skyldi í Bárðardal í vetur. En sjaldan er ein bára stök, því þegar vér komum miðleiðis milli sands og byggða, misstum vér koffortahest okkar með öllum fatnaði og öðrum lífsnauðsynjum, ofan af skör í Skjálfandafljót, en ekki hægt að fara annan veg sökum snjóþyngsla í grófum. Þetta óhapp olli því, að annar af okkur, sem ritum yður þessar línur, settist aftur, en 3 af félögum vorum héldu áfram heimleiðis. Nú er hér komin þíða, og snjór mikið hlánaður, svo vér breytum því högum vorum af nýju, og búum oss héðan til burtfarar í drottins nafni; og felum Norðlendingum meðferð á þeim skepnum, sem fundnar eru og finnast kunna, minnugir þess í þakklátum hjörtum, hvað mannkærleikslega þeir hafa með oss farið í einu og öllu. Þessar línur biðjum vér yður herra ritstjóri að taka í blað yðar, svo raunasaga okkar komi rétt fyrir en ekki rangt, þegar hún færist fjær. Bárðardal 12. nóvember 1859. Þorsteinn Runólfsson. Sigurður Guðbrandsson.

Þjóðólfur segir af skipströndum í frétt þann 28.nóvember:

Í norðanveðrinu sem gekk öndverðan þenna mánuð hér syðra, sleit hér upp 3 hafskip, eitt í Hafnarfirði, það var jagtskipið Meta, eign þeirra feðga Flensborgarreiðaranna, annað í Njarðvíkum, skonnortuskipið Ólafur Rye, stórt skip og nýtt, og hið vandaðasta og besta skip að öllu, Eyrarbakkareiðararnir áttu það; kom það hér í [október] með korn og aðrar nauðsynjar er það átti að færa til Eyrarbakka, en komst þar ekki inn, og sneri því til Hafnarfjarðar með farminn, þar hinir sömu reiðarar eiga verslun Levinsens. Nú átti það að flytja salt suður til Njarðvíka, en fórst svona. Hið 3. skip sleit upp í Keflavík, jagtskip er átti Sveinbjörn, fyrr hreppstjóri, á Þorkötlustöðum í Grindavík.

Norðri birti þann 31.janúar 1860 eftirmæli ársins 1859:

Árið næstliðna hefir mátt vera oss Íslendingum að mörgu minnisstætt. Það gekk svo í garð, að víða voru ærin hey, því haustáfellið 1858 hafði orðið nokkuð þungbært; frá fyrri árum voru gamlar fyrningar hjá aflamönnunum, og allt mátti heita að stæði í blóma, þó að verslunin hefði mátt heita víðast hvar næsta óhæg landsmönnum undanfarið sumar. Byrjun ársins, útmánuðir og vorið breyttu þessu ástandi nú á skömmum tíma, því hin stríðu harðindi frá nýári fram um páska, sem ekki komu fyrr en eftir sumarmál, tæmdu heyforðann um allt land og gjörðu hinn mesta fjárfelli um allt miðbik Norðurlands. Vesturland og víða um sveitir; og hafði ekki annar eins vetur komið hér um land síðan 1802, og þessi þó ef til vill strangari, eftir því sem menn voru þó nokkru betur undir hann búnir. Ofan á þetta bættust nú aftaks ísalög fyrir Norður-, Austur- og Vesturlandi, sem bægði skipum frá landi, svo að þau komu til að mynda ekki hingað til Eyjafjarðar fyrri en 6. júní, og um sama leyti á hinum öðrum höfnum hér norðanlands; og leiddi þar af hinn mesta bjargræðisskort hér víða norðanlands, eins og að líkindum mátti ráða, þar sem bæði voru engar matvörur að fá, enda lítið fyrir að gefa. Vér ætlum það ekki ofsögum sagt, að hér hafi ástandið verið með bágasta móti næstliðið
vor, og sumarið bætti þá lítið úr, því þó að grasvöxtur væri allvíða í meðallagi, þá var hirðing þó víðast hvar hin bágasta, og svo hinn stakasti grasbrestur líka sumstaðar, t.a.m. eystra, svo að þar varð að farga allra mesta fjarska af sauðfé, næstliðið haust, sökum fóðurskorts.

Lýkur hér að sinni umfjöllun hungurdiska um veður og tíðarfar ársins 1859. Fáeinar tölur eru í viðhenginu. 

Álftabani og blóðvetur:

Guðmundur Friðjónsson á Sandi notar þessi heiti í ritgerðinni „Fastheldni“ sem birtist í Eimreiðinni 1.hefti 1941, s.30. Hann segir þar að síðara nafnið sé tilkomið vegna þess að þá hafi verið víða „skorið af heyjum“ (fé skorið til að ekki félli allt) á laugardaginn fyrir páska [23.apríl]. Einmitt þá létti af mesta kuldanum. Nafnið „álftabani“ yfir þennan vetur var þegar nefnt á prenti árið 1874 [Víkverji, s.51]. Fleiri vetur hafa reyndar verið kallaðir svo - en þessi oftast. Guðmundur nefnir einnig „blóðvetur“ í pistli sem hann ritaði í Eimreiðina 1916. Þar fjallar hann um föstudaginn langa 1914 - en nefnir 1859 í framhjáhlaupi. Veturinn 1858-59 sést einnig kallaður „skurðarvetur“. 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• tölur ársins 1859 (fáar)

Enn af nóvember

Nóvember í ár var ólíkur almanaksbróður sínum í fyrra - og mjög ólíkur nýliðnum október líka. Rósemdarsvipur var yfir þeim mánuðum. Nú voru bæði vestlægar og suðlægar áttir öllu stríðari heldur en að meðaltali - þó ekki til neinna vandræða.

Kortið sýnir meðalhæð 500 hPa-flatarins í nóvember (heildregnar línur), en einnig hæðarvikin. Jákvæð vik eru rauðbrún, en þau neikvæðu blá. Af vikunum ráðum við að suðvestanáttin var talsvert sterkari en hún er yfirleitt í nóvember. Svona vægt einkenni þess aem við máttum búa við í fyrravetur, frá desember og áfram. 

Samt hefur veðrið verið nokkuð gott í haust - til þessa - frekar lítið um að vera en fáeinir öflugir vestanáttardagar - tvö illviðri setja svip sinn á heildarvik mánaðarins. Ritstjóri hungurdiska var satt best að segja fremur hissa þegar hann sá þetta uppgjör - tíð hefði átt að vera verri um landið sunnan- og vestanvert í nóvember en hún var.

Þegar vestanáttin er sterk - og hæðarvik jákvæð yfir Evrópu er hlýtt þar um slóðir - enda óvenjuleg hlýindi þar á ferð að þessu sinni. Aftur á móti var nóvember heldur kaldur við Vestur-Grænland og Baffinslandi - ekki þó eins kaldur og staðan gæti gefið til kynna. Við á milli þessara tveggja „póla“. 

Þakka BP að vanda fyrir kortagerðina.