Tengt leirskriðunni í Noregi

Leirskriðan í Ask í Noregi rifjar upp að í íslenskum miðaldaannálum er getið um mikið slys sem varð í Þrændalögum haustið 1345.

Í Lögmannsannál segir í texta ársins 1346 (ég breyti stafsetningu nokkurn veginn til nútímahorfs, lesa má frumtextann í annálaútgáfum á netinu - sjá tilvitnun hér neðst):

Þau tíðindi gerðust um haustið áður (1345) að hálfur þriðji tugur bæja sökk niður í jörð í Gaulardal svo að enginn urmull sá eftir byggðarinnar, utan slétt jörð og aur eftir þar sem byggðin hafði staðið.

Ítarlegasta frásögnin er í Skálholtsannál í texta ársins 1345:

Í Gaulardal í Þrándheimi bar svo til að áin Gaul hvarf nokkra [daga] og stemmdi uppi ána Gaul svo að fjöldi manna drukknaði, en yfir flæddi bæina svo að allir voru í kafi og allur fénaður drukknaði. Síðan brast stíflan og hljóp ofan allt saman og áin og tók þá miklu fleiri bæi og fénað, tók þar alls af átta bæi hins fimmta tugar og sumir af þeim höfuðból og nokkrar kirkjur. Var svo til reiknað að nær hálft þriðja hundrað manna hafi þar látist, bændur og konur þeirra og börn og prestar nokkrir og margir klerkar og fjöldi gildis-fólks og margt vinnu manna. Enn menn hyggja að þar muni eigi færra látist hafa vegfarandi manna og fátækt fólk en hinir sem taldir voru. Bar þetta til krossmessudag um haustið. Fannst nokkuð af líkum en fáum einum mönnum varð borgið svo að lifað hafa, því jörðin svalg allt saman mennina og bæina. Eru þar nú síðan sandar og öræfi, en fyrst voru vötn og bleytur svo að eigi máttu menn fram komast. 

Fleiri annálar nefna atburðinn, en aðeins í mjög stuttu máli. Svo virðist sem íslensku heimildirnar séu þær einu sem geta hans beinlínis. Árið 1893 varð mikil leirskriða í Værdal í Norður-Þrændalögum þar sem að sögn fórust 112 manns, mannskæðustu náttúruhamfarir í Noregi á seinni öldum (fyrir utan sjóslysaveður). Tveimur árum síðar rituðu þeir Amund Helland og Helge Steen grein „Lerfaldet i Guldalen í 1345“. Birtist hún í ritinu „Archiv for mathematik og naturvidenskap, B, xvii, nr.6“ árið 1895, en einnig sem sérprent.

Finna má greinina á netinu, en þar er farið yfir frásagnir annálanna, staðhætti og jarðfræði og leiddar líkur að því hvað hafi gerst og hvar. Niðurstaðan er sú í grófum dráttum að frásögn Skálholtsannáls standist í öllum aðalatriðum. Leirskriða (sömu ættar og sú í Ask á dögunum) hafi stíflað ána Gaul (sem einnig er nefnd Gul). Vatn hafi safnast fyrir ofan stífluna sem að nokkrum dögum liðnum brast og flóð varð neðar í ánni. Tjónið hafi því verið þríþætt, bæir og land sukku og féllu með skriðunni sjálfri, bæir fóru á kaf ofan stíflunnar og tjón varð neðar í dalnum þegar stíflan brast. 

Kortið hér að neðan er úr greininni. Þar má sjá að þetta er ekki langt frá Þrándheimi. 

Vestari hluti kortsins - Þrándheimur lengst til vinstri. Hér má sjá endann á því svæði þar sem minjar finnast um flóðið neðarlega í dalnum.

Hér má sjá eystri hluta hamfærasvæðisins. Skriðusvæðið sjálft er á miðri mynd (aðeins dekkri brúnn litur), en svæðið sem fór í kaf ofan við er blálitað. 

Niðurstaða þeirra Helland og Steen er sú að leirefnið sem á hreyfingu var hafi verið um 55 milljón rúmmetrar (fimm til tífalt rúmmál skriðunnar miklu í Hítardal 2018, og hátt í þúsundfalt rúmmál stærstu skriðunnar á Seyðisfirði nú á dögunum). Lónið hafi verið rúmir 150 milljón rúmmetrar (rúmur þriðjungur Blöndulóns). 

Þegar rennt er yfir greinina kemur á óvart hversu algengir atburðir af þessu tagi eru í Noregi og hversu mörg stórslys hafa orðið. Hækkað hefur tímabundið í stórum stöðuvötnum og stíflur brostið, hús hafa sokkið eða hrunið og fólk farist í stórum stíl. En eins og vill verða um fleiri tegundir náttúruhamfara er ekki mikið um þetta rætt (nema meðal sérfræðinga). Margs konar hagsmunir koma við sögu auk ótta og óþæginda. 

Þó hamfarirnar 1345 hefi verið miklar voru þær samt algjörir smámunir miðað við það sem yfir Noreg féll aðeins fáum árum síðar. Þá kom svartidauði og drap að minnsta kosti þriðjung landsmanna - kannski meir. Það er því e.t.v. ekki óeðlilegt að skriða - þó stór hafi verið - hafi fallið nokkuð í skuggann og aðeins verið skráð á Íslandi.

Vitnað er lauslega í:

Islandske Annaler indtil 1578. Udgivne for det norske historiske Kildeskriftfond ved Dr. Gustav Storm, Christiania. Grøndahl & Søns Bogtrykkeri, 1888.