Október sem september (eða nóvember)

Árstíðasveifla hitans lætur ekki að sér hæða, frá hlýskeiði til ísaldar á hverju ári. Hún er þó minni hér á landi en víðast hvar á svipuðu breiddarstigi. Hitafallið er sérlega hratt á þessum tíma árs (í október), rétt eins og sólargangur styttist ört. Ekki er fjarri að sólargangurinn styttist um 3 klukkustundir í október og hiti felli á sama tíma um 3 stig. 

Það er því mjög á móti líkum að október sé svo hlýr að meðalhiti (einstaks mánaðar) nái langtímameðaltali septembermánaðar. Það hefur þó rétt komið fyrir. Sömuleiðis er sjaldgæft að október sé svo kaldur að hann keppi við meðalnóvember. 

Fyrir um það bil mánuði (14.september) leituðum við að septembermánuðum sem hita vegna geta talist fullgildir sumarmánuðir - í samkeppni við meðalhita mánaðanna júní til ágúst. Ekki fundust margir. Nú notum við sömu aðferðafræði til að leita sérlega uppi þá októbermánuði - sem keppa við meðalseptember í hita - og í leiðinni þá sem eru svo kaldir að þeir keppa við meðalnóvembermánuð. 

Sem fyrr flækir það málið nokkuð að veður hefur hlýnað mikið á síðust áratugum. Mat á því hvað er hlýtt og hvað kalt hefur því breyst. Við leyfum okkur því að nota meðalhita síðustu þrjátíu september- og nóvembermánaða (á hverjum tíma) til greiningarinnar. Að þessu loknu lítum við á langtímabreytingar á haustkólnun.

Það sem við sjáum á myndinni er þetta: Lárétti ásinn vísar til síðustu 200 ára (tæpra), en sá lóðrétti er hitakvarði. Græna feita línan sýnir 30-árakeðjumeðalhita októbermánaðar, endar á meðalhitanum 1989 til 2018. Línan hefst við árabilið 1823 til 1852. Græni ferillinn hefur í heildina þokast upp á við, um +0,9°C á öld að jafnaði, en sveiflur innan tímabilsins eru þó ámóta aða meiri heldur en hlýnunin. 

Rauða þykka línan sýnir það sama - en á við september. Þessi lína hefur þokast upp á við líka - sveiflur ferlanna tveggja fylgjast nokkuð að í tíma - en þó ekki alveg (eins og sýnt verður hér að neðan). Bleika línan (sú neðsta) á svo við nóvembermánuð. Þreparitið sýnir hins vegar landsmeðalhita einstakra októbermánaða - gríðarlega breytilegur. 

Við merkjum sérstaklega þá októbermánuði þegar meðalhiti októbermánaðar er hærri en meðalhiti 30 næstu septembermánaða á undan, október í septembergervi. Það eru ekki nema 4 mánuðir sem merktir eru á þennan hátt - sá síðasti, október 2016 nær þó ekki alveg marki, því hann keppir líka við hina almennu hlýnun - hann er þrátt fyrir að vera hlýjastur allra ekki nútímaseptember. Það er október 1915 sem stendur sig best - kom óvænt sem ofurhlýr á köldu skeiði, einnig eru október 1920 og 1946 rétt ofan marka - fullgildur septemberhiti. 

Myndin sýnir líka samanburð við nóvember - hvenær október var svo kaldur að hann gæti talist meðalnóvember. Ártölin á neðri hluta myndarinnar sýna hvenær þetta hefur gerst, síðast 1981 (og nærri því líka 1980). Október 1968 kemst með - vegna þess að þá höfðu hlýir októbermánuðir verið í tísku lengi. 

Nú hafa sjálfsagt einhverjir tapað þræði, en við lítum á fleira.

Ekki létt línurit. Lárétti ásinn sýnir tíma, sá lóðrétti til vinstri hversu mikið október er kaldari en september (þess vegna neikvæðar tölur), en sá til hægri hversu hlýrri október er heldur en nóvember (þess vegna eru tölurnar jákvæðar - kvarðanum snúið við til hagræðis). Ferlarnir eru 30-árakeðjur. Byrja báðir árabilið 1823 til 1852 og síðan koll af kolli, allt þar til það síðasta lengst til hægri, 1989 til 2018. Svarti ferillinn vísar til kólnunar frá september til október. Hún sveiflast nokkuð til, er oftast 3 til 4 stig. Svo virðist sem hún hafi minnkað frá því sem áður var - en er þó litlu minni síðustu áratugina heldur en var á elsta skeiði myndarinnar. Október hefur á langtímavísu hlýnað nokkuð meira heldur en september. 

Rauða línan sýnir mun á október og nóvemberhita. Hann hefur haldist nokkuð jafn, um 3 stig. Það er tilhneiging til þess að þegar „lítið“ kólnar milli september og október kólni því meira milli október og nóvember. Á kuldaskeiðinu fyrir 30 til 40 árum kólnaði heldur meir á milli október og nóvember (rauði ferillinn fer niður fyrir þann gráa) heldur en september og október - það er þó undantekning frá því sem algengast er. 

Næsta mynd sýnir mismun hita (alltaf á landsvísu) í september og nóvember. Súlurnar sýna einstök ár. Munurinn er minnstur þegar september er mjög kaldur, en nóvember hlýr - þannig var t.d. 1954. Hann er hins vegar mestur þegar september er hlýr og nóvember er kaldur - eins og t.d. 1996 og 1841. Munur á hita þessara mánaða hefur heldur minnkað, nóvember hlýnað meira heldur en september. 

Leitni af þessu tagi getur auðvitað ekki haldið endalaust áfram - að því kæmi að meðalhiti (30 ár) væri sá sami í september og nóvember og að lokum færi nóvemberhitinn fram úr september. Þetta gerist ekki. En hvaða áhrif skyldi hlýnandi veðurfar hafa á árstíðasveifluna? Leitnin sem við sjáum á myndunum tveimur er býsna mikil. 

Við gætum hér farið að leika okkur með tölur. Sú hlýnun sem hefur þegar átt sér stað í október er um 1,5 stig, um hálfur mánuður. Hversu mikið af þeirri tölu skrifast á reikning hnattrænnar hlýnunar vitum við ekki. Náttúrulegur breytileiki á mun september og októberhita virðist vera um 1 stig - 1 stig er um 10 dagar nú á dögum, en var ekki nema vika fyrir 150 árum. [Nú munu enn fleiri búnir að tapa þræði - og stutt í að ritstjórinn geri það].