Úr heiðhvolfinu

Á samfélagsmiðlum þar sem fjallað er um veður hafa fregnir af heiðhvolfinu verið nokkuð áberandi upp á síðkastið. Það er að sjálfsögðu hið besta mál - því það er ekki svo oft sem heiðhvolfið ber á góma. Það er svo annað - að stundum er dálítið óbragð af þessum fréttum - rétt eins og eitthvað sé að gerast sem telja má mjög óvenjulegt og válegt. Hungurdiskar hafa alloft fjallað um heiðhvolfið - pistlarnir sem minnast á það og veðurlag þess skipta einhverjum tugum. Fjallað hefur verið um árstíðirnar í heiðhvolfinu og vindafar þar uppi og alloft minnst á sérstaka atburði. 

Hitafar i heiðhvolfinu á norðurslóðum ræðst einkum af þremur þáttum, geislunarjafnvægi, lóðréttum hreyfingum og aðstreymi lofts að sunnan. Um fjögurra mánaða skeið á sumrum - þegar sól er hæst á lofti - frá 20.apríl til 20.ágúst eða þar um bil hlýnar svo mjög að vestanáttin sem ríkir afgang ársins gufar upp og breytist í austanátt. Eftir 20.ágúst bætir smám saman í vestanáttina - og þá sérstaklega seint að hausti þegar sól hverfur alveg eða nær alveg. Meðalvindhraði í 30 hPa yfir Íslandi er um 14 m/s í október, 30 m/s í desember og 38 m/s í janúar. 

Á erlendum málum er vetrarhámark heiðhvolfsvindsins nefnt „polar night jet“ - við köllum það „skammdegisröstina“. Röstin liggur umhverfis mikla háloftalægð - það sem kallast á ensku „polar vortex“ - og er (af eðlilegum ástæðum) oft ruglað saman við neðri háloftalægðir sem líka kallast „polar vortex“. Þessi ruglingur er hálfgert vandræðamál fyrir þá sem nota ensku - en þarf ekki að vera það fyrir okkur. Við getum nefnilega talað um „heiðhvolfslægðina“ eða „heiðhvolfslægðir“ séu þær fleiri en ein - algjörlega án nokkurs ruglings. 

Á þessum tíma árs er heiðhvolfslægðin oftast „í góðum gír“ - fyrsta myndin hér að neðan sýnir stöðuna þann 4. janúar í fyrra (2018).

Jafnhæðarlínur 30 hPa-flatarins (í um 23 km hæð) eru heildregnar, hiti er sýndur með litum. Það er sjaldan sem lægðin er alveg samhverf umhverfis norðurskautið - hún leggst fremur austurhvelsmegin heldur en vestan við - en breytileiki er samt allmikill. Á þessu korti er ástæða hlýindanna yfir austasta hluta Asíu sú að þar sunnan við og undir er mjög öflugur hluti heimskautarastar veðrahvolfsins - nokkur niðurdráttur er ætíð á norðurhlið öflugra vestanrasta og gætir hans greinilega í 30 hPa - loft hlýnar við niðurdrátt. 

Það er sólarleysið sem „búið hefur til“ kuldann í lægðinni og á svæðinu í kringum hana. Þegar við fylgjumst með hringrás vestanáttarinnar á norðurhveli er þægilegt að nota hugtak sem nefnist „bylgjutala“. Eins og nafnið gæti bent til segir hún til um það hversu mörg lægðardrög (bylgjur) við sjáum í hringum. Sé hringrásin sammiðja um norðurskautið er bylgjutalan skilgreind sem núll. Liggi hún meira til annarrar hliðar við skautið er bylgjutala „einn“ ríkjandi. Á þessu korti teygist lægðin greinilega til tveggja átta - bylgjutala „tveir“. Þeir sem eru stærðfræðilega sinnaðir vilja nú skrifa upp hringinn sem vegið samspil fjölmargra bylgjuþátta - allt frá tölunni núll - og upp í hvað sem verkast vill, vægi hverrar tölu misjafnt eftir breiddarstigum - og verður fljótt flókið.

Við sjáum vel af „hlýindunum“ yfir Austur-Asíu að það sem er að gerast neðar getur haft mikil áhrif á stöðuna uppi í 30 hPa - og enn frekar enn ofar. Séu hreyfingar veðrahvolfsrastanna mjög bylgjukenndar - eða þá að mikill órói er í stóru kuldapollunum (Stóra-Bola og Síberíu-Blesa) getur bylgjumynstur í heiðhvolfinu miðju raskast mjög. Auk þess koma stundum orkumiklir pústrar úr hitabeltinu sem ryðjast fram við veðrahvörfin og sparka í heiðhvolfslægðina. Á síðustu árum eru slíkir pústrar gjarnan tengdir við það sem heitir Madden-Julian-hringurinn - (Madden-Julian oscillation) - og er eins konar „veðurbylgja“ sem gengur hringinn í kringum hnöttinn nærri miðbaug á um það bil 40 dögum. Við gætum litið á þetta fyrirbrigði síðar. 

Eitt það merkilegra sem gerst hefur í þróun veðurspáa á síðustu árum er að stóru reiknilíkönin eru stundum farin að sjá breytingar í heiðhvolfinu með alllöngum fyrirvara. Vegna þess að bylgjumynstur heiðhvolfsins er einfaldara heldur en það sem neðar er geta vísbendingar um breytingar þar uppi jafnframt verið vísbendingar um að breytingar (ekki jafn auðséðar) séu að eiga sér stað í veðrahvolfinu. 

Takist ólgu veðrahvolfsins að hræra upp í heiðhvolfinu og drepa skammdegisröstina hefur það gjarnan þær afleiðingar að það dregur úr afli heimskautarastarinnar (sem er öflugust við veðrahvörfin - en oftast ótengd skammdegisröstinni). Þá er tækifæri fyrir breytingar á bylgjumynstri veðrahvolfsins. Stundum nær hin „nýja“ hringrás heiðhvolfsins og breytingar niðri einhverju sambandi og festu - en alls ekki alltaf. 

Þessa dagana hefur einmitt orðið mikil röskun í heiðhvolfinu - skammdegisröstin er ekki svipur hjá sjón. 

Þetta kort er mjög ólíkt kortinu sama dag í fyrra - jú, við sjáum enn áhrif niðurdráttar yfir Austur-Asíu - en þar kemur víst fleira við sögu - niðurstreymi vegna bylgjubrots enn ofar. Heiðhvolfslægðin hefur alveg skipst í tvennt - kannski erum við að tala um bylgjutöluna „þrír“ - vestari lægðin er þó e.t.v „fjórir“ eða „fimm“. 

En segir þetta eitthvað um veðráttuna afgang vetrar? Ólíklegt er að heiðhvolfslægðin jafni sig alveg eða verði aftur jafnköld og hún var - en ekki vill ritstjóri hungurdiska þó neitt fullyrða um það. En atburðir sem þessir eru ekki mjög sjaldgæfir - þó ekki séu þeir árlegir - og stöku sinnum líða nokkur ár á milli. Þeir eru algengari í febrúar heldur en í janúar. Fræðimenn hafa búið til nokkuð áreiðanlegar atburðaskrár sem ná 60 til 70 ár aftur í tímann. Ekki er algjört samkomulag um hvað skuli telja með og hvað ekki - en á listunum má oftast finna meir en 40 atburði á þessu tímabili. 

Ekki er auðvelt að tengja þá veðurfari hér á landi - allur gangur virðist á „afleiðingunum“ - en samt er tilfinning ritstjóra hungurdiska sú að breytingar í kjölfar þeirra hafi oftar verið til landnyrðingsþræsinga fremur en útsynningsumhleypinga - en könnun á því verður að bíða betri tíma - eða að eilífu. 

Öll æsifréttamennska varðandi vetraratburði í heiðhvolfinu fer þó í fínu taugarnar á ritstjóranum - séu þær einhverjar eftir.