Af illviðrinu mikla 4. febrúar 1968

Um þessar mundir er þess minnst að hálf öld er liðin frá illviðrinu mikla 3. til 5. febrúar 1968 en þá fórust tveir breskir togarar auk vélbátsins Heiðrúnar II á Ísafjarðardjúpi. Snjóflóð féllu víða, skemmdir urðu af veðurofsa og samgöngur riðluðust. Veðrið skall á nokkuð snögglega seint á laugardagskvöldi og þorrablót stóðu víða yfir - enn muna það margir. Hér verður veðrið rifjað lauslega upp.

Við lítum fyrst á blaðafyrirsagnir. Hin fyrri er úr Alþýðublaðinu þriðjudaginn 6. febrúar og segir frá örlögum togaranna tveggja - talið er að gríðarleg ísing í veðurofsanum hafi valdið því hvernig fór. 

Í Morgunblaðinu daginn eftir er sagt frá árangurslausri leit að Heiðrúnu, trúlega hafa örlög hennar verið svipuð og togaranna. Sömuleiðis er hér sagt frá ástandinu á Reykhólum en sá staður varð sérlega illa úti. Veðurharkan varð mest um mestalla Vestfirði, alls staðar þar sem norðanátt nær sér á annað borð á strik og suður um Dali og Snæfellsnes. Mjög hvasst varð víða um land, en ólíkindin í veðrinu voru mest á Vestfjörðum. 

Í fljótu bragði virðist rólegt yfirbragð á þessu veðurkorti. Það sýnir stöðuna síðdegis föstudaginn 2. febrúar - þá var aðeins rúmur sólarhringur í að veðrið skylli á. Grunnar lægðir eru á sveimi fyrir suðvestan land - ekki endilega líklegar til stórræða. Þegar nánar er að gáð sést þó tvennt á kortinu sem vekur ugg. Annars vegar er mikil framrás kulda vestan Grænlands - strikalínurnar sýna hita í 850 hPa-fletinum - og að jafnþrýstilínur liggja nokkurn veginn þvert á þær. Hins vegar er mjög hlýtt loft á leið til norðurs við lægðina suðaustur af Nýfundnalandi. 

Staða sem þessi er mjög eitruð og sést jafnvel betur á háloftakortinu.

Kuldapollurinn mikli, Stóri-Boli, rennir jökulkaldri bylgju úr vestri til móts við hlýju tunguna sem nálgast úr suðri. Ekki óalgeng staða í sjálfu sér, þó stefnumót sem þetta takist ekki nærri því alltaf - oft fara kuldi og hlýindi á mis og lítið gerist. 

En enginn mistök hér.

Sólarhringur liðinn, klukkan orðin 18 síðdegis laugardaginn 3. febrúar. Trúlega kominn stormur á Vestfjarðamiðum - og um það bil að skella inn á land, en vindur almennt hægur á landinu. Lægðin nýja í foráttuvexti beint fyrir sunnan land, kom svo upp að Suðausturlandi um kvöldið og sendi útskot til norðurs um landið. 

Um nóttina gerði síðan mikið illviðri af norðaustri um stóran hluta landsins. Austanlands var hláka og fljótlega hlánaði líka víða norðaustanlands.

Kortið sýnir greiningu japönsku veðurstofunnar á hádegi þann 4. Lægðin um 952 hPa rétt við Suðausturland og greina má aðra lægðarmiðju yfir Norðurlandi vestanverðu. Sú greining er rétt, en norðurlandslægðin var þó talsvert snarpari en hér er sýnt og hafði það afleiðingar á hörku veðursins á Vesturlandi.

Þetta er Íslandskortið kl.9. Stóra lægðarmiðjan er fyrir suðaustan land, en önnur miðja er yfir Húnavatnssýslum, þrýstingur á Hjaltabakka er 960,1 hPa, en 984,9 hPa á Hornbjargsvita. Það munar 24,8 hPa. Fjarlægðin á milli er í kringum 1 breiddarstig - samkvæmt því ætti þrýstivindur að vera meiri en 100 m/s - hreint ótrúleg tala. Kannski hefur mesti vindur yfir landi verið meiri en 50 m/s og hviður þaðan af meiri. Athugunarmaður í Æðey taldi vindhraða 14 vindstig þegar mest var. 

Svo lítum við betur á tölur á kortinu. Það er -11 til -12 stiga frost á Vestfjörðum - en um frostmark við innanverðan Húnaflóa. Í Reykjavík er -6 stiga frost og glórulaus hríð. Fárviðri er á Stórhöfða í Vestmannaeyjum, sömuleiðis í frosti og glórulausri hríð. Í Vestur-Skaftafellssýslu er vindur hins vegar hægur og hiti ofan frostmarks. 

Á háloftakortinu sem gildir líka á hádegi má sjá hvers eðlis er. Hlýtt loft úr suðri og austri þrengir að heimskautalofti við Grænland - það ryðst til suðurs um Grænlandssund og Vestfirði - óvenjukalt vegna gríðarmikils hafíss í norðurhöfum um þetta leyti. Inni á Ísafjarðardjúpi hefur að auki verið kuldi í sjó eftir langvinna kuldatíð - kannski togararnir hefðu þrátt fyrir allt sloppið betur hefðu þeir haldið sig utan þess - þar sem meiri von var um heldur hlýrri sjó - og kannski var veðrið líka enn verra í fallvindum Snæfjallastrandar heldur en utar. 

En sjóslysunum hefur verið vel lýst á öðrum vettvangi og verður það ekki reynt frekar hér. 

Hér sjáum við gang loftþrýstings og þrýstispannar yfir landinu dagana 21. janúar til 9. febrúar 1968. Rauði ferillinn sýnir lægsta loftþrýsting landsins á 3 klukkustunda fresti - kvarðinn til hægri á myndinni. Síðari hluta janúar gengu nokkrar snarpar og hraðfara lægðir yfir landið, en lægðin sem við höfum verið að fjalla um er í öðru þrýstiumhverfi - hár þrýstingur bæði á undan og eftir. 

Gráu súlurnar sýna þrýstispönn yfir landið á 3 klukkustunda fresti - hreyfingar hennar sýna breytingar á vindhraða allvel. Athygli vekur hversu fljótt spönnin breyttist að kvöldi þess 3. Frá því kl. 18 til kl. 21 stökk hún upp úr 6,5 hPa í 18,8 og kl. 3 var hún komin upp í 30,0 hPa. Menn héldu inn til borðhalds á þorrablótum í hægu veðri - en síðan tóku hús að hristast og illfært út og heim. Ritstjórinn minnist nokkurra frásagna.

Það var ekki fyrr en á hádegi þann 5. sem spönnin komst svo niður fyrir 20 hPa aftur - það er langt í frá nein blíða. Algengast er að þrýstibratti sem þessi sé nokkuð dreifður yfir landið - en við sáum hér að ofan að svo var raunar ekki í þetta sinn, hann var langmestur yfir Vestfjörðum - og um tíma einnig yfir Vesturlandi - en mun venjulegri í öðrum landshlutum. 

Samfara lægðinni sem fór hjá þann 26. janúar komst spönnin mest upp í 29,9 hPa en það veður var mjög skammvinnt eins og sjá má á línuritinu. Veðrabrigðin sem urðu á Akureyri síðdegis þann dag eru ritstjóra hungurdiska sérlega eftirminnileg. Mikil lausamjöll var á jörðu og þegar norðanáttin skall á rann allt út í eitt á andartaki. 

Í þessu janúarveðri er talið að togarinn Kinston Peridot hafi farist við Mánáreyjar - vafalítið vegna ísingar - en hann hvarf reyndar án þess til hans spyrðist. 

Fyrir utan sjóskaðana má líka nefna að í veðrinu urðu geysimiklar skemmdir á Vestfjörðum, við Breiðafjörð og á Norðurlandi, bátar skemmdust eða sukku, rafmagnsstaurar brotnuðu. Fjárhús og skúr fuku, sömuleiðis járn af húsum og rúður brotnuðu.

Járnplötur fuku nokkrum af húsum í Stykkishólmi, þar varð talsvert tjón í höfninni, Á kortinu hér að ofan má sjá að þar blés af norðvestri kl.9, mjög óvenjuleg hvassviðrátt í Hólminum.

Í Hvallátrum á Breiðafirði urðu miklir skaðar á fjárhúsum. Stórfellt tjón varð á Reykhólum, allar rúður brotnuðu í kirkjunni og hurðir sprungu, þak tók af hluta barnaskólahússins og þar brotnuðu allar rúður og miklar skemmdir urðu á útibúi kaupfélagsins, fólk varð að flýja húsið Mávavatn vegna skemmda, vélageymsla stórskemmdist á Höllustöðum, bílskúr fauk á Grund og jeppi á Litlu-Grund.

Járnplötur fuku af þökum á Hellissandi og á Rifi, sömuleiðis á Bíldudal. Þak fauk af íbúðarhúsi í Bolungarvík. Járn tók af húsum í Fornahvammi. Hluti þaks á íbúðarhúsi á bænum Nýlendu í Deildardal í Skagafirði fauk. Gríðarlegar síma- og rafmagnslínuskemmdir urðu, mest um landið vestanvert, en einnig urðu rafmagns- og símabilanir austanlands.

Snjóflóð féll úr Strengsgili á Siglufirði á íbúðarhús og eyðilagði það. Mannbjörg varð. Einnig féll snjóflóð féll á bæinn Grund í Reykhólasveit, bar stórgrýti á íbúðarhúsið og tók fjárrétt. Snjóflóð féll einnig á tvo fjárhús á Drangsnesi, um 60 kindur drápust. Snjóflóð féll á bæinn Ketilsstaði við Hvammsfjörð, tók geymsluskemmu og olli talsverðu tjóni. Næstu nótt laskaði snjóflóð heyhlöðu á bænum. Snjóflóð tók sömuleiðis af brúna á ánni Mórillu í Kaldalóni.

Afskaplega hart, hörmulegt og minnisstætt veður. 

 

Af janúar (tvö vikakort)

Hiti í janúar neðan meðallags síðustu tíu ára, en aftur á móti ofan meðallags lengri tíma. 

Kortið sýnir stöðuna í 850 hPa sé miðað við tímabilið 1981 til 2010. Heildregnu línurnar sýna sjálvarmálsþrýsting í mánuðinum, en litirnir hitavikin. Á bláu svæðunum var hiti neðan meðallags, en yfir því á þeim gulu - sem reyndar einkenna mestallt kortið að slepptu smásvæði sunnan við land. 

Síðara kortið sýnir hæð 500 hPa-flatarins í janúar og vik hennar frá meðallagi áranna 1981 til 2010. Af vikamynstrinu má ráða að vestanátt háloftanna var talsvert undir meðallagi að afli, en sunnanáttin á svipuðu róli og að meðaltali. Veður var lengst af meinlítið hér á landi í janúar - svæðið við Ísland eins konar lægðagrafreitur - hingað komu lægðir til að deyja - hver á fætur annarri - flestar komnar á aldur, orðnar snerpulitlar þrátt fyrir umfang.