Háloftastaðan í september

Meðan við bíðum eftir lokatölum septembermánaðar frá Veðurstofunni lítum við á stöðuna í 500 hPa-fletinum í nýliðnum september og berum saman við meðaltal. Kortið gerði Bolli Pálmason eftir gögnum evrópureiknimiðstöðainnar og við þökkum honum fyrir það.

Heildregnu línurnar sýna meðalhæð 500 hPa-flatarins, en litir sýna vik frá meðallagi áranna 1981 til 2010. Vikin eru neikvæð á stóru svæði - mest austan við Ísland. Jákvæð vik eru aftur á móti ríkjandi um Atlantshaf þvert frá austurhéruðum Kanada austur til Frakklands og Evrópu. Þetta þýðir að vestanáttin yfir Atlantshaf hefur verið talsvert öflugri en venjulega. 

Við sjáum líka að hér á landi var vestanáttin í veikara lagi og „aukanorðaustananátt“ viðloðandi, 500 hPa-flöturinn er í lægra lagi við landi, meðalhæð hans yfir landinu var 539 dekametrar, um 6 dam undir meðallagi. Meðalhæð hans var reyndar enn lægri í september 2016, en þá voru suðlægar áttir ríkjandi - eins og sumir muna.

Af árinu 1810

Ekki segir mikið af tíðarfari ársins 1810 í almennum samantektum. Tíðarvísur þó, Espólin eitthvað og Brandstaðaannáll er að komast á flug. Ekki er getið um hafís. Rétt að hafa í huga að siglingar voru með minnsta móti norðanlands og austan vegna styrjaldarinnar í Evrópu. Englendingar gerðu sig þó gildandi. 

Veðurdagbækur Jóns á Möðrufelli eru illlæsilegar eins og venjulega, en þar er þó töluvert magn upplýsinga. Svipað er að segja um veðurbækur Sveins Pálssonar sem aðallega eru haldnar í Vík í Mýrdal þó hinar einföldustu veðurlýsingar séu auðlesnar flestar - eru samantektir hans það ekki. Danski strandmælingaflokkurinn stundaði mælingar á Akureyri allt árið og gerði þrjár mælingar á dag - gríðarmikilvægar upplýsingar um veðurlag ársins. Breskir ferðamenn segja nokkuð um veðurlag - og stóðu meira að segja fyrir mælingum í Reykjavík veturinn 1810 til 1811. 

Hér má sjá hæsta og lægsta hita hvers dags ársins 1810 á Akureyri. Auk þess eru settar inn stopular kvöldmælingar Sveins Pálssonar í Vík í Mýrdal (grænn ferill). 

Febrúar og mars voru kaldir - meðalhiti á Akureyri -10,4 stig í febrúar og þann 22.mars mældist mesta frost sem nokkru sinni hefur frést af þar á bæ, -35,9 stig. Við höfum þó í huga að líklega var mælirinn óvarinn og óvíst að frostið hefði mælst svo mikið með nútímaumbúnaði. Ekki var nærri því eins kalt í janúar.

Vorið fór sæmilega af stað sé að marka hitamælingarnar - en aftur á móti er það merkilegt að það er nánast eins og það hætti við - það kólnaði frekar þegar kom fram í maí. Meðalhiti var 1,9 stig á Akureyri bæði í apríl og maí. Í lok maí hlýnaði verulega og var júní í heild bærilega hlýr, meðalhiti á Akureyri var 11,1 stig. Leiðindahríðarkast gerði þó í kringum hvítasunnu [11.júní] og þá bæði snjóaði og fraus í Eyjafirði - en gætti minna syðra. 

Við sjáum vel á línuritinu að kaldara var í júlí - þá gengu miklar þokur á Akureyri eftir því sem athuganir segja. Ágúst var kaldur, meðalhiti ekki nema 7,0 stig og 4,9 stig í september. Síðan var október nokkuð hlýr - meðalhiti sá sami og í september. Nóvember var fremur kaldur, en desember mjög kaldur, meðalhiti ekki nema -7,6 stig. Mælingar í Reykjavík sýna einnig óvenjukaldan desember þar um slóðir. 

Mikil hitasveifla varð á Akureyri um jólin, úr -23 stiga frosti þann 27.desember og upp í +10 stiga hita þann 30. 

Meðalhiti ársins reiknast ekki nema 0,8 stig á Akureyri. Þó þetta sé mjög lág tala er hún þó ekki miklu lægri en ársmeðalhitinn 1979, en hann var 1,5 stig á Akureyri. Næstu tvö ár, 1811 og 1812 voru nokkru kaldari. Sé reynt að giska á hita í Stykkishólmi fæst úr talan 1,6 stig og 2,8 stig í Reykjavík (nánast sama og 1979). 

Myndin sýnir sjávarmálsþrýsting á Akureyri árið 1810. Veturinn er sveiflukenndur að vanda, athyglisvert þó að við sjáum hér e.t.v. hægfara bylgjur vestanvindabeltins, þrjú myndarleg þrýstihámörk með nokkurra vikna millibili, en lágþrýstingi þess á milli. Vorþrýstingur er nokkuð hár að vanda og óvenjudjúp lægð hefur komið að landinu um miðjan ágúst. 

Svo segir um árið í Annál 19. aldar:

Vetur frá nýári var góður um eystri hluta Norðlendingafjórðungs, þyngri um Skagafjörð, erfiður í Húnaþingi og því framar er sunnar kom, og svo þar austur um. Gjörði peningsfelli í Árnes- og Rangárvallasýslum og um Austurland. Vorið mátti kallast gott, var þó vætusamt. Grasvöxtur í betra meðallagi. Nýttust töður vel en úthey miður. Haustið rigningasamt, þó gott nyrðra til jólaföstu. Síðan hart til jóla en góð hláka undir árslokin. 

Annállinn getur um fjölda mannskæðra slysa, bæði drukknanir og þess að menn urðu úti. Engar dagsetningar er þar þó að finna nema hvað þess er getið að 6. nóvember hafi veður tekið Laugarbrekkukirkju [í Breiðuvík á Snæfellsnesi] og hún fokið víðs vegar. Einnig segir (án dagsetningar) að fiskiskútan „Sveimarinn“ er Bjarni riddari (Sívertsen) hafði látið byggja hafi fokið. Hugsanlegt er ótrúlegt að það hafi verið í sama veðri (bátafoks er getið í frásögn hér að neðan þann dag) - en norðanátt er þó sjaldan átakasöm í Hafnarfirði þar sem Bjarni bjó. 

Brandstaðaannáll:

Jarðleysi hélst með smáblotum, þó snöp í blotum nokkur fram á þorra, þá bjargarbann, en veður frostalítið og óstöðugt, þar til 10 daga síðast af þorra sterk frost. Þá lögðu flestir vermenn suður. Í mars stillt, allgott veður og mildaðist gaddur á hálsum, svo braut á hrísi og tók í af blota. Á góuþrælinn [19.mars] rak niður stórfönn. Varð bjargalaust yfir allt þá viku. Sunnudaginn 1. í einmánuði [25.mars] kom bati, sem lengi var að vinna á svellgaddinum. Í lágsveitum gegnu hross sum af og með sjó var lengst snöp og góð fjara, lítið fraus. Til dalanna, var lengst snöp og góð fjara, því lítið fraus. Eftir sumarpáska vorbati [páskadagur var þann 22.apríl], þurr og meðfram köld veðurátt, heiðarleysing og háflóð í ám um fardaga [mánaðamót maí-júní]; eftir það allgott.

Fráfærnahret mikið 25.júní, svo fé króknaði sumstaðar; um lestatíma, lestir fóru fyrst suður 27.júní, stillt norðanátt; hret 13.júlí. Náðu fyrst lestir heim eftir það. Á miðsumri byrjaði sláttur. Gengu þá þokur, 28.júlí þerrir og eftir það nýting góð um tvær vikur, síðan rigningar og óþerrir til höfuðdags. Varð þungur heyskapur á votengi, en skemmdalaust á harðlendi. Aftur annan september rigning og stórfönn 4.-5. og vatnsgangur mikill þann 9; rigningar og göngur og hret, svo ei náðist hey fyrr en um Mikaelsmessu [29.september], skemmt og víða étið af skepnum, þá snjóar voru. Frá jafndægrum fram yfir allraheilagramessu [1.nóvember] sunnanátt og þíður lengst, síðan still frostveður, utan kafald 6. og 11. nóvember; stundum þítt og alltaf snjólítið til ársloka. (s60)

Espólín:

XXXVI. Kap. Sá vetur var bestu norðast, en þungur þegar dró í Skagafjörð, og enn meir í Húnavatnsþingi, og því verri sem sunnar kom, og svo þar austur með, gjörði peningafelli í Árness þingi og Rangár þingi, og austur svo langt sem spurðist, einnig í Gullbringu og Kjósar sýslum, og nokkuð svo um Borgarfjörð, en þó voru menn þar allvel staddir af hvalkomunum, og svo lausir við flestar skuldir. Annarstaðar var þungt; þrengdi að langvinnt hallæri undanfarið, fiskleysi og matvöruleysi nyrðra og víðar, grasatekja var og mjög stopul orðin, nema Húnvetningar höfðu safnað þeim meðan Enskir voru syðra, og selt þeim dýrt og ábatast af mikið; þótti undur, hve menn héldust við víðast, og að heldur fjölgaði fólk en fækkaði; olli því miklu betri hagsýni manna en fyrr hafði verið, um ásetningar og annað, en í hinum góðu sveitum, um Árness og Rangár þing, treystu menn meira útigangi. Fiskafli var góður fyrir Jökli, og svo syðra, og hélst jafnan þegar róið varð. (s 44).

XXXIX. Kap. Mjög var þá vætusamt og hretamikið haustið frá höfuðdegi, og nýttust illa úthey, og mjög var regnasamt syðra. (s 47). Vetur öndverður var góður. (s 47).

Geir Vídalín ritar úr Reykjavík þann 14.ágúst:

Veturinn sem leið var hér við harðari kost, og útigangspeningur illa undir hann búinn eftir graslítið sumar og votsamt haust, líkar voru heybjargir víðast litlar. ... Vorið varð íhlaupasamt til hvítasunnu, síðan æskilegasta veðurátt og sjaldgæfir hitar, grasvöxtur sumstaðar í besta, en allstaðar í betra meðallagi og ágæta góð nýting á töðum manna, sem nú eru allvíðast komnar í garða. (s94) 

Frú Gytha (á Eskifirði) er heldur stuttorð um veðurlag 1810: „Den milde Sommer 1810 gik hen over Gythaborg ... “. Milt sumar eystra - að sögn. 

Englendingar voru hér á ferð sem oftar. Þar var fremstur í flokki Sir George Steuart MacKenzie og gaf árið eftir út ferðarollu sína [Travels in the Island of Iceland]. Þar má finna (nær) daglegar veðurathuganir sem gerðar voru á ferðalaginu frá því í maí þar til leiðangurinn fór af landi brott um miðjan ágúst. Förunautur MacKenzie Henry Holland hélt einnig dagbók og var hún gefin út af Almenna bókafélaginu 1960 [Dagbók í Íslandsferð], hin skemmtilegasta lesning - [með næsta athyglisverðum lýsingum á tónlistar- og skemmtanalífi í Reykjavík]. Það er athyglisvert að hitamælir og loftvog sem þeir höfðu með í för voru skilin eftir í höndum á breskum sendifulltrúa, Mr. Fell, sem hélt veðurathugunum áfram og í útgáfunni má finna athuganir hans allt fram til 14.maí 1811. Ekki er vitað hvort enn varð framhald á. 

Við skulum nú líta á fáein atriði sem minnst er á í veðurskýrslu MacKenzie og Fell. 

Það er frost í Reykjavík að morgni 14, 16, 17. og 18.maí, þann 19. snjóaði síðdegis og þann 21. sömuleiðis á leiðinni til Hafnarfjarðar - síðastnefnda daginn virðist þó hafa verið um útsynningshryðjur að ræða því hiti var vel ofan frostmarks - en festi á fjöllum.

Sveinn Pálsson kom til Reykjavíkur að kvöldi þess 19. (dvaldi í bænum fram yfir hvítasunnu og hitti reyndar leiðangursmenn) og er sammála um snjókomuna - getur meira að segja skafrennings að morgni 22. 

Hvítasunnuhretsins virðist ekki hafa gætt að marki í Reykjavík - þá lýsa þeir félagar athöfn í Dómkirkjunni. 

Þann 27.ágúst segir Mr. Fell að þar sem frosts væri að vænta hefði fólk farið að taka upp kartöflur - enda gerði næturfrost þann 29. Þann 1. september segir Fell að fólk segi sumarið eitt hið allrabesta („so a fine summer was never known“), en harðinda sé að vænta á komandi vetri. Fjöll voru snæviþakin þann 5.september.  

MacKenzie segir í athugasemdum í bók sinni (1811) að veðurskýrsla Fell sýni ömurlega mynd (dismal) af íslenskum vetri, mynd sem veki samúðartifinningar með því fólki sem við hann verði að búa. Satt er að veðrið var ömurlegt lengst af - kannski við segjum meira frá því í umfjöllun um árið 1811. 

Fell segir frá því að þann 24.október hafi fundist jarðskjálfti í Reykjavík. Hann segir nokkuð frá illviðrinu þann 5. til 7. nóvember:

Þann 5.: Norðanátt. Mjög hvasst allan daginn, með éljum og hagli. Um kvöldið gerði gríðarlegt hvassviðri. Myrkur kl.2 síðdegis. Þann 6.: N-átt. Hræðilegt og ógurlegt hvassviðri allan sólarhringinn. Bátar á ströndinni fuku í loft upp og mölbrotnuðu. Hitamælirinn í hlýjasta herbergi hússins, þar sem glatt logaði í ofni komst aðeins í 30°F (-1°C). Mikið myrkur, og allt landið margar mílur hér umhverfis var hulið saltvatni sem vindur reif af sjó sem regn. Eyðilagði það litla sem eftir var af gróðri. Þann 7.: N. Hvass með frosti á jörð. Undir kvöld bætti í vind; og árla morguninn eftir var fárviðri. Þann 9. hafði veðrið gengið niður. Snæfellsjökull sást og norðurljósin voru fögur. 

Þann 8. desember fór frostið í 2°F (-16,7°C) og segir Fell að vatn hafi frosið undir ofni hans. 

Þann 22. desember segir:

Suðvestanátt. Hvassviðri allan daginn og blés það snjó í skafla upp á húsþök. Um nóttina gengu linnulitlar eldingar (snæljós) í nokkrar klukkustundir. Mjög fagurt veður var hins vegar um jólin. Hlákan milli jóla og nýárs var snörp. Allt á floti („the whole place inundated“) segir þann 30. Þá var landsynningsstormur. 

Jón á Möðrufelli talar ekki illa um árið í heild, segir það yfirhöfuð teljast meðalár, en minnist sérstaklega á áfellið í september. Um einstaka mánuði segir hann m.a.: Janúar má vel teljast í meðallagi, febrúar æði frostharður í bland, en aldrei stórhríðar, mars mestallur gæðagóður og apríl allur dágóður. Um veturinn í Eyjafirði og Norðursýslu (svo hétu Þingeyjarsýslur á þeim tíma) segir hann að alltaf hafi verið nóg jörð og aldrei stórhríðar. Júní var yfir höfuð sæmilegur, júlí stilltur og hægur en andkaldur, ágúst yfir höfuð góður, september hins vegar áfella- og óþurrkasamur, október dágóður. Nóvember og desember góðir. 

Við ljúkum þessari stuttu samantekt um tíðarfarið 1810 með brotum af tíðavísum séra Þórarins í Múla og broti frá Jóni Hjaltalín. Þórarinn bjó í Suður-Þingeyjarsýslu. Lýsingar hans benda til þess að ekki hafi verið sérlega snjóþungt þar um slóðir - en frost hafi farið illa með auða eða snjólitla jörð og hún jafnvel sprungið. Vor- og snemmsumarþurrkar með miklu sólskini fóru síðan illa með jörð ef trúa má vísunum. 

Úr tíðavísum Þórarins í Múla:

Árið síðast af sem leið
einkum norður-byggða
Íslands lýður enga neyð,
ellegar stríðan skaða beið.

Víðar sýndist veðrafar
vægt að snjóaföllum;
en hörkur píndu harðfengar,
holdi týndu skepnurnar.

Vetrarríki vestanlands
var og syðra þyngra
hesta slíkur felldi fans
fjár og líka búandans.

Regns af þíðum reis ólag
rosa vestan-stormar,
af snjóhríðum ofsa-slag
oft á tíðum sama dag.

Af því löngum stirða storð
steyptu svella hjúpi;
ótíð ströng á annað borð
útigöngu-penings morð.

Í norðurhorni voru var
vægra þessar tíðir:
en himinbornu hörkurnar
haðri fornu skaðvænar.

Útmánaða yfir skeið
ákaft jafnast vörðu;
vorinu' að svo loksins leið,
langan skaða þar af beið.

Jörð ófólgin jökli drakk
jafnan kulda skerfi
hafíss-kólgu hulin stakk
hörku bólgin sundur sprakk.

Gróðurleysið hams og hold
hesta´ og fjársins rýrði
dugði´ ei geysi dáðlaus mold
dýr að reisa blóm úr fold.

Hríða skvaldurs þreytti þrátt
þraut yfir hvítasunnu
vorið kalda veður-hátt
við nam halda norðanátt.

Grænlands ísa þó ei þök
þjáðu norðlendinga
af sem rísa óhöpp stök
eða vísust banatök.

Veðurátt þó vægði til
vantaði dögg heilnæma;
gróður þrátt um þetta bil
þróaðist smátt við sólar yl.

Nætur frostin eymdu, en
ofur heitt um daga
hauðrið þorsti sókti senn
sem landkosti fyrti menn.

Varmi sunnu veitti spjöll
vaxtar-ríkis blóma
mýrar, brunnar fen um fjöll
fast að grunni þornuð öll.

...

Veðra hryðjum varðist átt
vinda léku hjólin
heyja iðjum hefti þrátt
hiti´ að miðjum túna slátt.

Síðan vætur settust að
sem ei komu´ að spjöllum
gróðrar bætur þóttu það
þægra´ að sæta heyverknað.

...

Heyja önnum höllun bjó
hafið norður kalda
veðra mönnum værð af dró
vætu hrönn með ágústó.

...
Vinda rimma vóx á ný
vinnu brögðum hnekkti;
fjúk og dimma fylgdi því,
frostin grimmu´ í sepembrí.

Vetrar kulda veður hörð
veldi´ og hjarði skóku,
fast um buldu fjalla skörð
fölið huldi tíðum jörð.

...
Mikaelis messu frá
mund að allheilagri
féll dável um fold og lá
farsælt telja haustið má.

...

Foldu jólafastan djörf
faldaði hvítum dúki
norður bóla nærði þörf
næstu sólar yfir hvörf

Allt hvað fokið áður var
um og fyrir jólin
árs við lokin burtu bar
bylja rokum þeyvindar

Allmjög hvessti, yggjar mey
útsynningar hristu
báta hlestu, hús og hey
hast af vestri´ í lokinn þey.

...

Ærslum hrannar þrotnir þrótt
þrengdir hels í dróma
fimmtygir manna fórust skjótt
fækkar þannig kaska drótt.

Jón Hjaltalín:

Norðan stormur næmur þó
nóvember hinn 6ta bjó
vestra baga lands um laut
Laugarbrekku kirkju braut.

Hirðslur skemmdi hríðin stór
húsið allt í loftið fór
skaða veðrið skelfdi þjóð
skrúða kistill eftir stóð.

Lýkur hér yfirferð hungurdiska um árið 1810 (að sinni). Ritstjórinn þakkar Sigurði Þór Guðjónssyni fyrir innslátt texta Brandstaðaannáls og Hjördísi Guðmundsdóttur fyrir innslátt texta úr árbókum Espólíns.