Af meðalvindhraða, illviðrum og fleiru

Meðalvindhraði reyndist í tæpu meðallagi á landinu á árinu 2017 og illviðri voru færri en oftast áður. Hér verður litið á tölurnar í lengra samhengi. Fyrsti hluti textans ætti að vera flestum aðengilegur en síðan harðnar undir tönn og fáir munu naga sig í gegnum hann allan. 

Hér má sjá meðalvindhraða á veðurskeytastöðvum landsins aftur til 1949. Lóðrétti ásinn sýnir vindhraða í metrum á sekúndu, en sá lárétti árin. Súlurnar sýna meðalvindhraða hvers árs, græna línan er 10-árakeðja. Rauða strikalínan sýnir meðalvindhraða sjálfvirku stöðvanna. Framan af sýnist hann ívið meiri en þeirra mönnuðu. Um þennan mun hefur verið fjallað á hungurdiskum og reynt að skýra hann. 

En alltént má vel sjá að árið 2017 var með þeim hægviðrasamari á síðari árum, svipað og 2016. Eru það mikil viðbrigði frá árinu 2015 sem var með illviðrasamara móti.

Á öllu tímbilinu sem hér er undir var meðalvindhraði hvað mestur í kringum 1990, eins og margir muna. Aftur á móti virðist meðalvindhraði hafa verið minni en síðar fyrstu tvo áratugi þess tímabils sem hér er fjallað um. Vafamál er hvort það er rétt - logn var kerfisbundið talið of oft áður en vindhraðamælar komu almennt til sögunnar og gæti valdið þessu lágmarki, en þó gæti þetta að einhverju leyti verið satt samt - meir um það síðar. 

En ritstjóri hungurdiska fylgist líka með illviðrum og telur illviðradaga á nokkra vegu. Hér er tveggja getið. Annars vegar er á hverjum degi athugað hlutfall þeirra stöðva þar sem vindhraði hefur náð 20 m/s (af heildarfjölda).

Slíkir dagar voru aðeins 6 á árinu 2017 - fjórum færri en að meðaltali það sem af er öldinni. Flestir voru illviðradagarinir að þessu tali 1975, 26 talsins, en fæstir 1960, aðeins tveir. Rauða línan á myndinni sýnir 10-ára keðjumeðaltal og má sjá að tölurverðar sveiflur eru í illviðratíðni frá einum áratug til annars. 

Nota má aðra flokkun, - reiknaður eru meðalvindhraði allra athugana sólarhringsins. Sé sá meðalvindhraði 10,5 m/s eða meira er dagurinn talinn sem illviðradagur. Mörkin eru valin þessi til þess að í þessum flokki verði heildartala illviðradaga svipuð og sé flokkað á þann veg sem fyrr var nefndur. Við skulum kalla fyrri háttinn o1, en þann síðari o2.

Séu dagalistar lesnir kemur í ljós að þetta eru oft sömu dagarnir, en alls ekki alltaf. Nánari greining leiðir í ljós að fyrri hátturinn (o1) mælir frekar „snerpu“ veðranna - veður sem gengur snöggt hjá skilar e.t.v. ekki háum sólarhringsmeðalvindhraða. Langvinn veður eru hins vegar e.t.v. ekki endilega mjög snörp - en geta samt átt hátt sólarhringsmeðaltal og með þrautsegju komist inn á lista (o2).

Myndin sýnir fjölda daga á ári hverju þar sem meðalvindhraði hefur verið 10,5 m/s eða meiri (o2). Árið 2017 skilaði 8 slíkum dögum og er það 2 færri en meðaltal aldarinnar fram að því. Árin 2014 og 2015 skera sig nokkuð úr á öldinni, það gera líka árin upp úr 1990 - rétt eins og á fyrri myndinni, en hér er það árið 1981 sem skilar flestum dögunum, 25 talsins. Árið 2005 er hins vegar neðst á blaði með 5 daga. 

Síðan finnum við þá daga sem ná máli í báðum flokkum. Þeir eru að meðaltali 6 á ári - voru 4 á árinu 2017. Áratugasveiflan kemur vel fram á myndinni - ekki fjarri 20 árum á milli toppa - en það er vísast tilviljun. 

Þá harðnar undir tönn - en best að koma þessu frá svo það þvælist ekki fyrir síðar. 

Breytileiki loftþrýstings frá degi til dags (þrýstióróavísir) er athyglisverð breyta og sýnir myndin meðaltal hans frá ári til árs á tímabilinu 1949 til 2017. Árið 2015 sker sig nokkuð úr - enda illviðraár eins og áður sagði. Árið 2017 var hins vegar nærri meðallagi aldarinnar. Mikið óróahámark var í kringum 1990 - en lágmark í kringum 1960 - rétt eins og í illviðratíðninni og meðalvindhraðanum. Það er skemmtileg tilviljun að nákvæmlega 25 ár eru á milli lágmarkanna í tímaröðinni, 1960, 1985 og 2010. Öll þessi ár var veðurlag mjög sérstakt. - Nei, 1935 var ekki næst á undan - enga reglu þar að hafa. 

Hér sjáum við 10-árakeðjur vindhraða og þrýstióróa saman og sjá má að allar helstu sveiflur koma fram í báðum ferlum - skemmtilegt og varla tilviljun. Hér er hætt við að ýmsir gætu fallið í þá slæmu freistni að reikna leitni - og því næst kenna hnattrænum umhverfisbreytingum af mannavöldum um hana. - En athugum vel að þó við eigum ekki sæmilega áreiðanlegar vindhraðatölur nema fáeina áratugi aftur í tímann eigum við upplýsingar um þrýstióróann í nærri 200 ár. Förum því varlega í tengingu þessara þátta við veðurfarsbreytingarnar. Vel má hins vegar vera að einhver tengsl séu í raun og veru á milli - en sé svo er dýpra á þeim en svo að mynd af þessu tagi sé nothæf til ályktana. 

Á næstu mynd (og þeim sem á eftir fylgja) sjáum við enn meðalvindhraðann á landinu (blái ferillinn). Sá rauði sýnir hins vegar meðalþrýstivind í 1000 hPa-fletinum í kringum landið - eins og hann reiknast í bandarísku endurgreingingunni. Ferlarnir eru ekki ósvipaðir - en samt munar talsverðu í upphafi tímabilsins. Ekki gott að segja hvað veldur - var vindhraði e.t.v. vanmetinn? 

Næsta mynd sýnir hið sama - nema hvað við erum komin upp í mitt veðrahvolf, í 500 hPa flötinn. Þar var „fjörið“ mest á 8. áratugnum - og svo aftur um 1990. Mikið lágmark hins vegar um og upp úr 1960. Athyglisvert er að ferlarnir eiga ýmsar vendingar sameiginlegar. 

Síðasta mynd dagsins sýnir enn meðalvindhraðann (blár ferill) en sá rauði er meðalþykktarvindur á svæðinu kringum Ísland. Hámarkið um 1970 vekur sérstaka athygli. Það er líklega alveg raunverulegt - þetta eru hafísárin. Þykktarbratti mælir hitamun í neðri hluta veðrahvolfs yfir Íslandi. Hann var meiri á þessum árum heldur en fyrr og síðar á síðari hluta aldarinnar. Þá raskaðist líka innbyrðis tíðni illviðraátta, sunnan- og vestanveðrum fækkaði að tiltölu - en norðanveður urðu hlutfallslega tíðari. 

Árið 2003 setti ritstjóri hungurdiska saman langa ritgerð um illviðri og illviðratíðni á Íslandi - er hún aðgengileg á vef Veðurstofunnar. Hann hefur ekki fundið þrek til að endurnýja hana - en svo langur tími er liðinn - og svo margt hefur gerst í veðri síðan að sennilega er ástæða til að gera það.