Í leit að vorinu 8

Að meðaltali blæs vindur af austri hér á landi nær allt árið - að slepptu „áttleysutímabili“ um mitt sumar og við sáum í síðasta pistli. Lengst af er stefnan frekar norðan við austur heldur en sunnan við. Því ræður sennilega Grænland. Lítilsháttar árstíðasveifla er hins vegar í norðanáttinni. Í þessum pistli lítum við fyrst á þá sveiflu, en síðan er það árstíðasveifla vindhraða. 

Allar vindathuganir frá mönnuðum stöðvum eru greindar í norðlæga- og austlæga vigurþætti. Norðanþátturinn sýnir hversu mikið heildarstefnan víkur mikið frá hreinni austanátt. Ákveðið var að vigurvindur úr norðri teljist jákvæður (bara vegna þess að hann er algengari heldur en sunnanvindurinn). 

Myndin sýnir norðanþáttinn yfir árið, og hálfu betur. Þetta er nú satt best að segja harla órólegt og tölurnar lágar (sjá lóðrétta kvarðann). En þó virðist sem fáein tímabil skeri sig eitthvað úr. 

Um miðjan vetur virðist draga tímabundið úr norðanáttinni þegar við tekur um tveggja mánaða tímabil þegar sunnanátt nær sér meira á strik heldur en á öðrum tímum árs. Þetta eru nokkurn veginn vetrarmánuðirnir þorri og góa - mesti útsynningstími ársins samkvæmt tali eldri heimilda, sem og tími suðlægra vetrarhlýinda. Útsynningur og sunnanhlýindi eru ekki beinlínis líkt veðurlag, en eiga sunnanþáttinn þó sameiginlegan.

Í síðasta vorpistli var ýjað að því að þetta tengdist hegðan háloftalægðardragsins mikla yfir Norður-Amaríku austanverðri - og skulum við bara trúa því.

Í kringum jafndægur að vori dregur mjög úr tíðni sunnanátta - páskatíð tekur við - jú, með sínum frægu hretum - úr norðri. Síðari hluti þessa norðanáttaauka hefst í kringum sumardaginn fyrsta - og stendur til 19. maí (eða þar um bil). Þessi dagur, 19. maí, virðist á einhvern hátt merkilegur - eins og síðar kemur í ljós. 

Í kringum veturnætur á haustin virðist vera annað stutt norðanáttaskeið - ekki víst þó að neitt sé að marka það. 

Næst lítum við á árstíðasveiflu meðalvindhraða landsins.

Hann breytist með mjög reglubundnum hætti, varla hægt að sjá ákveðin þrep - nema helst í ágústlok, í kringum höfuðdaginn. Þá er þrep. Hugsanlega má greina fleiri, t.d. í kringum sumarsólstöður. 

Við reiknum líka svonefnt festuhlutfall vindsins, hlutfallið á milli meðalvindhraða og vigurvindhraða. Það sýnir hversu fastur hann er á áttinni. Blási vindur af nákvæmlega sömu átt allan sólarhringinn (ekki endilega jafnsterkur) verður festuhlutfallið 1,0. Blási hann beint úr norðri hálfan sólarhringinn, en jafnsterkt úr suðri hinn helminginn er vigurvindhraðinn núll (en meðalvindhraði eitthvað annað). Festuhlutfall þess dags er því 0,0. 

Þrenns konar vindar eru algengastir á Íslandi. Þrýstivindur, sem ræðst af þrýstisviðinu, stefnu þess og bratta, sólfarsvindur, sem taktviss upphitun og kæling lands stýrir þann tíma ársins sem sól er hátt á lofti og þyngdaraflsstýrðir vindar af ýmsu tagi (oftast hægir). 

Þó þrýstisviðið sé hvikult eru breytingar á því sjaldan mjög snöggar (undantekningar auðvitað til). Festuhlutfall sólarhringsins er oftast mjög hátt - oftast því hærra eftir því sem vindur er stríðari - en meira los er á vindi sé hann hægur. Það kemur því ekki á óvart að festa vindsins er minni að sumarlagi heldur en á vetrum.

Myndin sýnir árstíðasveiflu festuhlutfallsins. Það er nánast hið sama stóran hluta ársins - þann tíma sem þrýstivindar ráða nær öllu. Þeir losa nokkuð tak sitt á mjög afmörkuðum tíma árs - frá því um 19. maí til höfuðdags. Þetta er tími sólfarsvinda hér á landi. Vindáttarbreytingar eru þá tíðar milli dags og nætur. Þetta er tíminn sem landið fær helst frið til að „sjá um sig sjálft“, það sem gerist á heimskautaslóðum eða á meginlöndunum miklu skiptir minna máli. 

Á þessari mynd hefst sumarið 19. maí og því lýkur á höfuðdag. 

Við meðallag - eða neðan þess?

Víðast hvar hefur verið kalt á landinu síðustu daga - sérstaklega í dag, sunnudaginn 23. apríl. Landsmeðalhiti dagsins var um -1,6 stig og er það -4,9 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Þetta er þó nokkuð langt frá því kaldasta sem þessi dagur hefur séð, kaldastur síðustu 70 árin varð hann 1983, en þá var meðalhiti á landsvísu ekki nema -4,3 stig. Og trúlega verður næsti sólarhringur mjög kaldur líka. 

Það er nokkuð um það rætt að mánuðurinn hafi verið kaldur. Fer þá eins og oft áður nokkuð eftir því hvað menn muna hvort þeir telja að svo sé eða ekki. Sannleikurinn er nefnilega sá að hiti það sem af er mánuði er enn rétt ofan meðallags sömu daga 1961 til 1990. Okkur gamlingjunum sem fylgt hafa veðri allt það tímabil og svo síðar finnst ekkert hafa verið sérlega kalt - munum mun kaldari og illskeyttari aprílmánuði. 

Í Reykjavík er meðalhiti það sem af er 2,7 stig, 0,2 stigum ofan sömu daga 1961 til 1990, en aftur á móti -1,0 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára - sem trúlega fleiri miða við í sínum samanburði. Svipað á við fyrir norðan, á Akureyri er meðalhiti það sem af er 1,6 stig, 0,4 stigum ofan meðallags 1961 til 1990, en -1,0 stigi neðan við síðustu tíu ár. 

Hlýandi veðurfar síðustu áratuga er greinilega farið að setja mark sitt á viðmiðin, jafnvel þeir sem síst vilja trúa því að hlýnun sé að eiga sér stað virðast farnir að telja hana sjálfsagt mál. 

Annars hafa kaldir eða hlýir mánuðir eða jafnvel heilu afbrigðilegu árin lítið með hina almennu hnattrænu hlýnun að gera - hún sýnir sig fyrst og fremst á lengri tímakvörðum og auðvitað á heimsvísu. Nú eru liðin 35 ár síðan fyrst bárust fréttir um methlýindi á heimsvísu, árið 1981 reyndist hlýrra en öll önnur sem þá var vitað um. Síðan hafa nær stöðugt borist fréttir af hlýnun - réttar fréttir. Við máttum hins vegar sitja í nær tuttugu ár eftir 1981 án þess að hún sýndi sig í verki hér á landi - eða svo virtist alla vega. Það mátti hins vegar reikna út að hlýnunin frá upphafi mælinga væri reyndar mjög svipuð hér á landi og annars staðar - væri horft á nægilega langt tímabil. 

Svo er enn - og hlýnunin mikla hér á landi í kringum aldamótin breytti þeirri leitni ekki mikið. Um þetta var fjallað nokkuð ítarlega á hér á hungurdiskum fyrir um það bil ári síðan og verður ekki endurtekið hér. 

En það hefur verið í kaldara lagi í apríl miðað við veðurreyndina á þessari öld. Mánuðurinn, það sem af er, er í fjórtánda sæti (af sautján) á hitalista aldarinnar í Reykjavík, sömu apríldagar 2010, 2013 og 2006 voru kaldari en nú. Á langa listanum er hitinn hins vegar nærri miðju, í 73. sæti af 143. 

Við Mývatn er hitinn enn í meðallagi síðustu tíu ára, þar er nú hlýjast á landinu að tiltölu - en kaldast hefur verið á Ísafirði, hiti þar -1,9 stig neðan meðallags síðustu tíu ára. 

Úrkoma hefur verið óvenjumikil, um tvöföld meðalúrkoma syðra og langt ofan meðallags annars staðar. Í Reykjavík hafa til þessa mælst 97 mm, en 38 mm á Akureyri. Ekki hefur meiri úrkoma mælst í Reykjavík sömu apríldaga á þessari öld, en fyrr á tíð er vitað um fimm tilvik þar sem úrkoma mældist meiri sömu daga heldur en nú. 

Nokkuð slæm kuldaköst hafa komið á síðari árum á þessum sama tíma árs eða í byrjun maí - hvað sem veldur. Rifjið t.d. upp pistla hungurdiska frá því um þetta leyti fyrir tveimur árum (2015), nú eða fyrir fjórum árum (2013) - eða hinn illviðrasama apríl 2011.