Hvar er kalda loftið?

Hiti er enn langt yfir meðaltali hér á landi - sama hvaða meðaltal það nú er sem við miðum við. Hitinn í Reykjavik og á Akureyri er enn inni á topp tíu hlýrra janúarmánaða - en hrapar sennilega nokkuð þessa sex daga sem eftir eru af mánuðinum.

Í heiðskíru veðri og hægum vindi þarf ekkert að flytja inn kulda - hann býr sig til sjálfur. Heimatilbúni kuldinn er þó fljótur að víkja hreyfi vind - hann er grunnur og blandast fljótt innfluttu lofti ofar. Það innflutta loft sem einmitt nú er á markaðnum er ekki sérlega kalt og hlýrra en að meðaltali. Hlýja svæðið er mjög umfangsmikið - marga daga tekur að beina kaldara lofti til okkar.

Við lítum sem oftar á 500 hPa hæðar- og þykktarkort sem nær yfir norðurslóðir og sýnir vel hvar kuldinn heldur sig. Kortið er úr smiðju evrópureiknimiðstöðvarinnar og gildir um hádegi mánudaginn 27. janúar. Þetta er langur texti sem flestum finnst sjálfsagt leiðinlegur - en leggjum á djúpið.

 

Norðurskautið er rétt ofan við miðja mynd og Ísland er þar fyrir neðan. Jafnhæðarlínur eru heildregnar, þar sem þær eru þéttar er vindur stríður. Litir sýna þykktina - hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því minni sem hún er því lægri er hitinn. Mörkin á milli grænu og bláu litanna er sett við 5280 metra.

Á kortinu eru bláu litirnir sex, litaskil eru við 5220m, 5160m, 5100m, 5040m og 4980m. Fjólubláu litirnir byrja við 4920metra. Á þeim kvarða sem hér er notaður geta þeir mest orðið fjórir. Ef vel er að gáð má sjá að þeir eru hér þrír í báðum kuldapollunum stóru (sé kortið stækkað ætti liturinn sem sýnir þykkt sem er minni en 4800 metra að sjást á smábletti rétt norðan við Efravatn á landamærum Bandaríkjanna og Kanada).

Fjólublái liturinn leggst nærri því aldrei yfir Ísland - nærri því aldrei. Hann kemst þó stöku sinnum í námunda við það, síðast í kuldakastinu mikla í fyrstu viku desembermánaðar síðastliðins þegar frostið fór í -31,0 stig við Mývatn.

Ef 20 metrar eru í hverri gráðu ætti þykktin 5160 að gefa okkur um 4 stig undir meðallagi. Það er kalt en hann fer að bíta þegar þykktin fer undir 5100 metra - 6 stig undir meðallagi. Takið þumalfingurregluna um samband hita (við sjávarmál) og þykktar þó ekki of bókstaflega - þetta er gagnleg regla en ekki löggiltur kvarði.

Lítum nú aftur á kortið. Þar er langt frá Íslandi í fjórða bláa litinn (neðan 5100m). Á breiðu svæði frá Íslandi og norður til norðurskauts eru jafnhæðarlínur gisnar og óreglulegar, vindátt er breytileg og frekar hæg og lítill skriður á lofti. Fádæma hlýindi eru yfir Alaska - en þar eru jafnhæðarlínur þéttari og þó nokkur hreyfing á hlutunum.

Horfum nú á kuldapollana. Hér á hungurdiskum höfum við til hægðarauka kallað þann ameríska Stóra-Bola. Við skulum gera það áfram. Ástæða þess að þessi nafngift hefur orðið fyrir valinu er fyrst og fremst sú að enn skortir hæfilega íslenska þýðingu á því sem á ensku nefnist oftast "polar vortex". Alla vega er ritstjórinn ekki ánægður með neina uppástungu. Það stafar aftur af því að á bakvið enska heitið dyljast þrjú mismunandi fyrirbrigði sem aftur veldur sífelldum ruglingi í fréttum af ameríska kuldakastinu sem nú gengur yfir - menn æsa sig jafvel yfir hugtakaruglingnum. Svo við skulum bara halda áfram að kalla þetta Stóra-Bola þar til þrjú íslensk nöfn finnast um þrenninguna. Þau munu falla af himnum ofan einhvern daginn.

En Stóri-Boli er ekki á sínum stað. Hann er nú mun sunnar en venjulegt er og ef vel er að gáð sést að hann er enn að bylta sér, jafnhæðar- og jafnþykktarlínur ganga mjög á misvíxl. Takið t.d. eftir því að í vesturjaðri hans skera margar jafnhæðarlínur þykktarlágmarkið - rétt eins og það sé ekki þarna.

Þetta er mjög ólíkt því sem er í kringum hinn risastóra Síberíu-Blesa. Þar fylgir kaldasta loftið lægðarmiðjunum - jú, þær hreyfast en aflaga ekki þrýstisviðið á stórum landsvæðum eins og Boli gerir vestra. Það getur þó breyst á svipstundu sparki hlýtt loft í belginn.

Eigi að kólna verulega hér á landi þarf annað hvort að koma kuldi úr vestri ættaður í byltum Stóra-Bola eða úr norðri úr stuttum bylgjum á norðurjaðri Síberíublesa sem um síðir gætu brotið sér leið að Norðaustur-Grænlandi og þar með líka okkur.

Spár gera reyndar ráð fyrir því að hingað berist smáskot úr suðvestri um og upp úr miðri viku. Suðvestanáttin fer stundum niður fyrir 5100 metra þykkt, en er yfirleitt mjög fljót að jafna sig. Grænland stíflar flest úr vestri - en þó kemur fyrir að kalt loft berist úr þeirri átt. Ekki er því spáð að sinni.

Síberíu-Blesi er að senda smábylgjur yfir norðurskautið - en engin þeirra á að ná til Íslands á næstunni - sé að marka tíudagaspár.