Árin sautján

Á dögunum var rifjað upp m.a. í ágætri grein í Morgunblaðinu að þann 17. febrúar voru liðin 70 ár frá því að strandferðaskipið Þormóður fórst vestur af Garðskaga með áhöfn og farþegum, þrjátíu og einum alls.

Mikil illviðrasyrpa gekk yfir í febrúar 1943 og veðurfar var leiðinlegt eða jafnvel illt langt fram eftir vori. Kuldakastið framan af maímánuði er eftirminnilegt og sömuleiðis hörmulegur ágústmánuður á Norðurlandi - einn hinn versti sem vitað er um á þeim slóðum. Ekki hefur kaldari ágúst komið síðar á Akureyri. Hafís var við Hornstrandir allan júlímánuð og síðari hluta mánaðarins skreið hann inn eftir Húnaflóa og varð sums staðar landfastur.

Þegar upp var staðið varð árið það kaldasta síðan 1924 í Stykkishólmi og það fyrsta í 18 ár sem var undir meðallaginu 1961 til 1990 (um það meðaltal vissi auðvitað enginn). Menn héldu að nú væri hlýindunum miklu sem staðið höfðu frá því 1926 endanlega lokið. Hafís og illviðri undirstrikuðu það.

Nú (snemma árs 2013) hagar þannig til að síðustu 17 árin (1996 til 2012) hefur ársmeðalhiti í Stykkishólmi verið samfellt fyrir ofan þetta sama meðallag. Berum þessi tvö tímabil saman á mynd.

Lóðrétti kvarðinn sýnir ársmeðalhita en sá lárétti sýnir árin frá 1926 til 1943. Blái ferillinn sýnir vel að árið 1943 er það kaldasta á tímabilinu. Bláa lárétta línan sýnir meðalhita þessara 17 ára, 4,3 stig.

Rauði ferillinn sýnir árin 1996 til 2012 (nákvæmlega 70 árum síðar). Meðalhitinn á því tímabili var 4,5 stig. Það er ólíkt með tímabilunum tveimur að 1926 til 1942 skiptast á hlý og kaldari ár - en á síðara tímabilinu eru öll köldustu árin fyrst, þar er mikil leitni - en hún er lítil í bláa ferlinum.

Nú er spurningin hvað gerist árið 2013. Það byrjar mjög hlýlega. En þrátt fyrir það að árið 1943 væri heldur hryssingslegt boðaði það ekki enda hlýskeiðsins mikla. Næsta árið undir meðaltalinu 1961 til 1990 kom ekki fyrr en 1949, síðan 1951 og þá ekki aftur fyrr en 1966 að skipti gjörsamlega um tíðarfar.

En Þormóðsveðrið? Við lítum á tillögu bandarísku endurgreiningarinnar.

Línurnar á kortinu sýna hæð 1000 hPa-flatarins í metrum. Auðvelt er að breyta gildum í hPa, -240 eru 970 hPa, línur eru dregnar á 40 metra bili en það jafngildir 5 hPa.

Lægðin kom daginn áður að Vestur-Grænlandi, skaut anga inn á Grænlandshaf. Þá hvessti af suðri og suðaustri með snjókomu, slyddu og síðan rigningu. Þá gerðist sjaldgæfur atburður. Snjóflóð féll úr brekkunni syðst í Fjörunni á Akureyri og skemmdi íbúðarhús. Sömu nótt féll snjóflóð við Skjaldarstaði í Öxnadal og lenti á fjárhúsum og drap 25 kindur. Hlákan var mjög snörp, síðla aðfaranótt þess 16. fór frost á Akureyri í 16,5 stig, enn var frost kl.15 (1,5 stig), en 5 stiga hiti kl.18 og hiti fór í 8,6 stig kl.3 aðfaranótt 17., hafði þá stigið um 25,1 stig á sólarhring. Kl.15 þ.17. var aftur komið frost.

Eftir að skil lægðarinnar fóru yfir þann 16. gerði allhvassa suðvestanátt sem síðan bætti smátt og smátt í þegar leið á kvöldið og lenti Þormóður þá í mótbyr og sennilega brotum. Skipið fórst þá um nóttina. Vestanveðrið færðist í aukana þegar kom fram á daginn þann 17. og náði hámarki í Reykjavík um kvöldið. Þá voru talin 9 vindstig frá því milli kl. 17 og 21 og fram yfir kl. 6 morguninn eftir (þ.18.). Gekk þá á með dimmum hríðaréljum.

Lægðin hélt áfram að dýpka og fór niður undir 950 hPa langt norðaustur í hafi aðfaranótt þess 18. Djúp og kröpp lægð fór síðan yfir landið aðfaranótt þess 19. og var þá aftur stormur og mikið illviðri víða um land.